De X-factor in (oude) films

     Vaak kijk ik naar een film of serie ‘uit interesse’, om ‘te weten of het iets is’. Als je met gemengde gevoelen gekeken hebt, kun je dan achteraf zeggen: ‘Ik ben blij dat ik het gezien heb.’ Bij series stop ik in zo’n geval na de derde aflevering. Laatst keek ik naar de komedie A Mirror Has Two Faces van 1996. Na vijf minuten had ik door dat ik de film vroeger al eens gezien had, en dat het niet veel soeps was, maar ik bleef kijken uit interesse. Zou ik kunnen achterhalen waaróm de film niet veel soeps was?
        Het uitgangspunt was te gek om los te lopen. Jeff Bridges is er na enkele romantische ontgoochelingen van overtuigd geraakt dat een diepgaande relatie met een vrouw maar mogelijk is als seks uit de relatie gebannen wordt. Door een misverstand gelooft hij dat Barbara Streisand zijn mening deelt, en ze trouwen. De geen-seks afspraak zorgt natuurlijk voor spanningen, en de happy end laat zich raden.
     Zoals gezegd: te gek om los te lopen. Maar het uitgangspunt van de goede romantische komedies uit de jaren 30 en 40 waren allemaal te gek om los te lopen. Dat kan het dus niet zijn. Ik begin dus beter te letten op het acteerwerk, de dialogen, de algemene stijl. Eigenlijk valt daar niets negatiefs over te zeggen. Streisands metamorfose van lelijk eendje naar sprookjesprinses is zowel subtiel als overtuigend. Waarom is alles dan zoveel slapper dan bijvoorbeeld It Happened One Night (1934), waar we in de film een glimp van opvangen als een tv wordt aangezet?
     Het is niet moeilijk om de stilistische verschillen te beschrijven: in de oudere film is de montage trager en spreken de personages sneller, er komen meer ellipsen in voor, de verteltrant is hoekiger, de toon naïever en tegelijk cynischer, de speelstijl karikaturaler, en natuurlijk zijn de kleren, de kapsels en de interieurs anders.
      Nu is mijn vraag: zou men met AI de film van 1996 kunnen hermaken in de stijl van 1934? Zwart-wit, andere kleren, kapsels en interieurs, een half uur korter, de metamorfose wat aangedikt en verder alle stijlkenmerken wat aangepast. Zou dat een mooie komedie opleveren of zou er een X-factor ontbreken? En was die X-factor iets dat in de jaren dertig in de lucht hing, en nu verdwenen is?
     Let wel, ik beweer niet dat er vandaag geen komedies meer gemaakt worden die die van de jaren dertig evenaren. Dat is een heel andere kwestie. Er is niets mis met hedendaagse, min of meer ouderwetse komedies als The Devil Wears Prada, Crazy Stupid Love, The Intern, Hail Caesar, She’s Funny That Way, Fly Me To the Moon. Maar dat is mijn vraag niet. Mijn vraag ging over de X-factor en over AI.

                                                                             ***

     Waar het voor mij persoonlijk niets mee te maken heeft, is de socio-culturele evolutie die zich de laatste tachtig jaar, of de laatste tien jaar, heeft voorgedaan. Ik kijk daar een beetje doorheen. Als ik op Quora kom, zie ik tientallen commentaren van mensen die de ‘toxische mannelijkheid’ en de ‘misogynie’ van de oude komedies niet kunnen verdragen. ‘De mannen gedragen zich als stalkers.’ ‘De vrouwen spelen een hypocriet spelletje hard-to-get.’ Het is grappig om zulke commentaren te lezen van jonge mensen die de oude tijden niet gekend hebben.
       Het is nog grappiger om te lezen hoe bejaarden schuldbewust bekennen dat ze een film vroeger grappig vonden, maar dat ze ondertussen zo ver geëvolueerd zijn om te zien hoe verkeerd een film was. Zo’n bejaarde had als kind hartelijk gelachen met de western komedie McLintock (1963) maar is daar nu beschaamd over.

 We all had a good laugh, John Wayne was large and in charge, Maureen O’Hara was beautiful but high handed. The big climax of the story was McClintock putting Mrs McClintock in her place by spanking her with a fireplace shovel in front of the whole town. Of course she became submissive and happy to be so, as though that was what she had really wanted all along. The modern marketplace would be completely outraged if a film like that was made today. 

     Waarom eigenlijk die outrage? Is er dan een publiek dat denkt dat John Wayne écht Maureen O’Hara over de knie heeft gelegd en pijn heeft gedaan? Welnee. De toneel-Hamlet steekt ook niet echt de toneel-Claudius neer. Of denkt men dat de film dergelijk gedrag aanprijst? Dat is een misverstand*.
     Ik geef toe dat de spanking-scène niet erg grappig is. Maureen O’Hara wordt in haar onderjurk door het dorp gejaagd, en die onderjurk raakt ook nog eens gescheurd. Dat heeft iets vulgairs en hypocriets. Maar het is heus niet zo’n slechte film, en de klappen die worden uitgedeeld in de ‘battle of the sexes’ zijn heus niet zo eenzijdig. De scène met het kolenschopje is een variatie op een oud motief. Vooral brave en sukkelachtige echtegenoten hebben er in alle tijdperken van de geschiedenis mee kunnen lachen*. Het is onze tijd die op dat punt een beetje uit de toon valt. Alhoewel we nog altijd kunnen lachen met Brad Pitt die in Once Upon A Time In Hollywood zijn zeurende vrouw uit de boot schiet met een harpoen. Tarantino pakt die scène zo slim aan dat we de ‘toxische mannelijkheid’ of ‘misogynie’ niet merken.
     Natuurlijk is McClintock ook tijdsgebonden is. We kunnen er niet meer zoals vroeger om schaterlachen, we kunnen er hoogstens af en toe om glimlachen. Toch heb ik één keer heel hard moeten lachen. Na het zoveelste vuistgevecht, zegt John Wayne tegen zijn vrienden: ‘Gentlemen, to the medicine cabinet!’ Zoiets zeg ik ook tegen mezelf als ik naar de bibliotheek ga: ‘To the library!’ Soms voeg ik eraan toe: ‘There’s learning afoot.’**
     Sommige kijkers zullen zich storen aan de ‘karikaturen’ in McClintock. Dat zijn dan vaak mensen die moderne karikaturen niet opmerken, maar ze wel herkennen als ze een verouderd jasje aanhebben. En hedendaagse kijkers zullen misschien in hun haar krabben als ze horen wat John Wayne allemaal durfde te zeggen in die tijd. Een jonge man komt vragen of de rijke landeigenaar McClintock hem geen job kan geven. 

Boy, you got it all wrong. I don’t give jobs. I hire men. You’ll deliver a fair day’s work. For that I’ll pay you a fair day’s wage. You won’t give me anything, and I won’t give you anything. 

     Dat was in 1963. Ayn Rands essay The Virtue of Egoism verscheen in 1964. 

                                                                              ***

     Terug naar het raadsel van de X-factor. Mijn vraag was waarom die oude films zo goed waren. Een van de Quora-mensen zag dat anders. Hij vond dat álle films slecht verouderden. Dat kwam omdat de vondsten die de films origineel hadden gemaakt, later door andere films waren overgenomen. Een jong publiek kan die gedurfde vernieuwingen niet opmerken omdat het er al lang aan gewend is.
     Ik geloof dat dat zeker waar is voor sommige van die oudere films. Toen ik Alien (1979) en Blade Runner (1982) opnieuw zag samen met mijn zoon, merkten noch hij noch ik het nieuwe dat die films ooit had gekenmerkt. Maar het is niet altijd zo. Alle technieken die in Citizen Kane (1941) werden ingevoerd of geperfectioneerd, hebben we daarna al honderden keren gezien, en toch blijven ze fris. Hoe komt dat? 

* Eén van die sukkelachtige mannen  in de film zegt: I’m a peaceable man ... but my father used to say, you raise your voice, it doesn't do any good, it’s time to raise your hand. Zie ook mijn stukje hier.

** Twee citaten uit de onvolprezen reeks The Simpsons.