Niet de vrije markt

      Naast betweter, minister in de regering, kleuterleider op de televisie, en slimste jongen van de klas, is Frank Vandenbroucke nog altijd in de eerste plaats een socialisss, om de tongval van wijlen Steve Stevaert aan te houden. Volgens Frank is het niet de farma-industrie die het vaccin heeft geproduceerd, maar de overheid, want die beschermt patenten, heeft onderzoeksprogramma’s gefinancierd, en heeft ervoor gezorgd dat wetenschappers zijn opgeleid aan ‘onze’ universiteiten. ‘Met belastinggeld,’ voegt hij er eerlijk aan toe, want met zijn geld is het niet*.
     Ja, op die manier zijn we allemaal samen, sommigen zouden zeggen ‘als één team’, producent van de vaccins. De hardwerkende burger die belastingen betaalt, de overheid die op het slimme idee kwam om een deel van dat belastinggeld voor vaccins te gebruiken, en de bulldozerbestuurder die 50 jaar geleden de autostrada’s aanlegde waarover de vaccins zullen worden vervoerd. En niet te vergeten: de wetenschapper die aan ‘onze’ universiteiten is opgeleid, en die op die studies werd voorbereid aan ‘onze’ middelbare scholen, waardoor ikzelf misschien ook mijn steentje heb verlegd. Mijn eerste leerlingen had ik in 1998. Daar kan best iemand bij zijn die nu in een laboratorium glazen buisjes met virussen of vaccins tegen het licht houdt en die zonder mijn lessen Nederlands de etiketten niet zou kunnen lezen of invullen.
     Waarom is het eigenlijk voor mensen als Frank Vandenbroucke, Barack Obama**, en Marianna Mazzucato*** zo moeilijk om de rol van de ondernemers en investeerders te erkennen, of het nu gaat om de ontwikkeling van vaccins, van computers of van mobieltjes? Mazzucato herleidt de ontwikkeling van de iPhone tot een doctoraatsthesis van zekere Wayne Westerman die aan een staatsuniversiteit studeerde. En als die Westerman nu eens aan een privé-universiteit had gestudeerd, zoals dat in de Verenigde Staten vaak het geval is? Was het dan nog altijd een overheidsuitvinding geweest? En heeft Steve Jobs dan niets gedaan voor die iPhone, Jobs die niet aan een universiteit heeft gestudeerd, of toch niet lang, en dan niet eens aan een staatsuniversiteit, en die zich daar bovendien vooral met kalligrafie bezig hield? Ik heb wel aan meer dan één universiteit gestudeerd, maar ik denk dat ik het niet gekund zou hebben – niet wat Westerman heeft gedaan, maar ook niet wat Jobs heeft gedaan. Frank, Barack en Marianna zouden het, geloof ik, ook niet gekund hebben.
     Als Frank gelijk heeft, heeft hij gelijk: de ontwikkeling van de covid-vaccins is géén mooi voorbeeld van hoe een vrije markt werkt. Er is erg veel staatssubsidie gegeven voor onderzoek en ontwikkeling – meer dan de helft schijnt het –, de verkoop gebeurt niet aan privé-klanten maar aan de overheid, en de prijzen zijn geheim (en zouden dat nog altijd zijn als een blauwe staatssecretaris die wat groen achter de oren is ze niet op twitter had gezet). Ik begrijp de gevolgde subsidie- en aankooppolitiek: het moest snel gaan en nood breekt wet. Dus als Frank dát bedoelt, heeft hij gelijk. Dan stelt hij een feit vast. Zó vrij was die markt niet, akkoord. Ik hoop alleen dat Frank die uitzondering op de vrije markt-regels niet als een te volgen voorbeeld ziet: een toekomst waar onderzoek en ontwikkeling gedirigeerd worden door een overheid die weet wat goed voor ons is, en die gratis producten levert aan iedereen, producten aangekocht tegen geheime prijzen en betaald met belastinggeld.
     In de twintigste eeuw is vrije markt en overheid sterk verweven geraakt. Frank weet dat. Zijn bewering is een variant op de uitspraak dat ‘de vrije markt niet bestaat’. Strikt genomen is dat juist. Alleen hoor je zoiets vooral van tegenstanders van de vrije markt, die niets liever willen dan dat er nóg minder vrije markt zou zijn. 
     Ik voor mij ben blij dat er nog een beetje vrije markt overblijft, dat onze farma-bedrijven niet genationaliseerd zijn, dat die bedrijven grotendeels hun eigen onderzoeksdoelen bepalen****, verantwoordelijk zijn voor eigen winst en verlies, en dat ze, in een marktomgeving, goede budgettaire, commerciële en organisatorische gewoontes hebben ontwikkeld. Die bedrijven hebben een decor gebouwd waarin wetenschappers de algemeenheden die ze aan de universiteit leerden, razendsnel konden omzetten in een tastbaar resultaat, en waarin productielijnen in enkele maanden tijd konden worden omgeschakeld om te maken wat we nú dringend nodig hebben. Ik ben blij dat dat allemaal niet door de overheid moest worden geklaard. En al zeker niet door ónze overheid.

 

* Vandenbroucke heeft zoiets beweerd in een interview in De Standaard. Het begon met een vooringenomen vraag van de journalist: Hoe vermijd je dat de farma-industrie, op termijn, de grote winnaar van de covid-19-crisis wordt? Alsof dát is wat te allen prijze moet worden vermeden! Vandenbroucke had geantwoord dat we tevreden mochten zijn over wat de wetenschap vermag.
DS: U zegt: de wetenschap. En niet: de farma-industrie.
Vandenbroucke: ‘Omdat de farma-industrie zwaar gesponsord wordt door de overheid. Het is niet de vrije markt die al die vaccins heeft ge­fabriceerd, dat doet de vrije markt namelijk niet. Als de farmabedrijven daartoe in staat zijn, dan is dat omdat de overheid hun patenten beschermt en hun onderzoeksprogramma’s zeer zwaar gesubsidieerd heeft. En dan is dat, tenslotte, ook omdat de overheid al die wetenschappers heeft opgeleid. De artsen en onderzoekers van Pfizer zijn opgeleid aan onze universiteiten, met belastinggeld, net zoals Marc Van Ranst. (lacht) Al vindt wellicht niet iedereen dat laatste een fijne gedachte.’ Zie hier.

** Zie Obama’s ‘You didn’t build that’-toespraak (hier).

*** Marianna Mazzucato (2015), De ondernemende staat, Nieuw Amsterdam. In dat boek, dat wellicht inspiratie gaf aan Vandenbroucke, wordt betoogd dat de staat met zijn ruime belastinggelden en vooruitziende blik beter geschikt is dan privéondernemingen om vernieuwingen te stimuleren. Mazzucato is professor aan de University of Sussex. Van Yes Minister herinner ik mij dat Sir Humphrey Appleby en zelfs Jim Hacker die instelling niet als een heuse universiteit beschouwden.
Over ondernemerschap en overheid heb ik hier iets geschreven.

**** De staat kan wél financiële steun geven voor de ontwikkeling van sómmige geneesmiddelen, bijvoorbeeld voor zeldzame ziekten. In zulke gevallen kun je spreken van ‘marktfalen’, want de markt garandeert onvoldoende vraag voor een rendabele productie. Dat is echter niet waar Mazzucato op aanstuurt. Zij vindt dat de staat zich juist niet mag beperken tot remediëren van marktfalen maar dat hij de innovatie zelf moet aansturen.