Zoek de vijf verschillen

     Laatst schreef ik een stukje over de vraag of de islam ten goede kon veranderen. Ik maakte daarvoor een vergelijking tussen die godsdienst en het christendom, met name het katholicisme. Niemand kon driehonderd jaar geleden de evolutie voorspellen die de katholieke kerk en haar theologie zou ondergaan. Als díe evolutie mogelijk was, dan moet die voor de islam ook mogelijk zijn, was mijn redenering.

     Op die stelling kreeg ik een snedig en intelligent antwoord van Jurgen Ceder. Jurgen schreef: 

‘Er zijn verschillende redenen waarom de Islam een heel andere godsdienst is:
1. Niet-interpreteerbaarheid van de Koran
2. Geen hiërarchische structuren, zelfs geen clerus, die een moderne interpretatie zouden kunnen afdwingen. Telkens een moslim de Koran vastneemt, stapt hij in een teletijdmachine naar AD 610.
3. Het te volgen voorbeeld van Mohammed is héél anders dan dat gezet door Christus.
4. Geen scheiding van kerk en staat in de leer. 
5. Andere houding tegen geloofsafvalligheid.’

     Daar heb ik weinig tegen in te brengen, en al zeker niet tegen Jurgen zijn conclusie dat immigratie strikt moet worden beperkt zodat een moeilijk te moderniseren godsdienst niet teveel ruimte gaat innemen in onze samenleving. Misschien heeft Jurgen met zijn vijf redenen niet voor de volle honderd procent bewézen dat de islam nooit kan moderniseren, hij heeft ondertussen wel de plausibiliteit van zo’n modernisering flink uitgehold. Blijft er nog iets van over? Ik vind van wel, omdat de verschillen tussen christendom en islam die Jurgen aanhaalt, hoe juist en pertinent zij ook zijn, toch minder diep gaan dan op het eerste gezicht lijkt. Ik bekijk hieronder vooral de christelijke kant van de vergelijking.
1. De niet-interpreteerbaarheid van de Koran. Dat komt, zegt men vaak, omdat de Koran rechtstreeks door God is gedicteerd. Het zijn heilige woorden waarmee niet mag worden geknoeid. Dat is waar. Maar is dat zo verschillend van het christendom? Zelfs in de hedendaagse liturgie worden de vier evangelies nog altijd ‘het woord van God’ genoemd. Op school leerde ik dat de Heilige Geest als een soort toneelsouffleur optrad bij het schrijven van de evangeliën*. Natuurlijk zijn er altijd pausen, theologen en priesters geweest die de tekst op hun manier uitlegden, maar ze stelden het voor alsof hun uitleg naadloos bij de tekst aansloot, de enige mogelijke was en altijd onveranderlijk was geweest en zou blijven. Zij interpreteerden de tekst, maar ontkenden dat ze interpreteerden. ’t Is waar, na de reformatie werd het moeilijk om die fictie vol te houden. 
2. De islam kent geen hiërarchische structuren. Dat is een duidelijk verschil met de katholieke kerk. Maar wat moeten we dan met de vele protestantse stromingen die ook geen duidelijke hiërarchische structuren kennen? Dat heeft hen niet belet om te moderniseren, soms trager dan het katholicisme, en soms sneller.  Als je erover nadenkt, besef je trouwens al gauw dat hiërarchische structuren een modernisering zowel kunnen bevorderen als afremmen.
3. Het te volgen voorbeeld van Mohammed is héél anders dan dat van Christus. Ook dat is waar. Op het gedrag van Jezus valt, op zijn humeurigheid na, naar hedendaagse normen, niet zoveel aan te merken. Op dat van Mohammed … tja … Het probleem is echter dat van Jezus bijna alleen zijn leven als mysticus, predikant en gebedsgenezer beschreven wordt. Mohammed daarentegen kennen we als mysticus en predikant, maar ook als zakenman, minnaar, rechter, politicus, krijgsheer, leider van een spionnennetwerk, enz. Dan spook je wel eens iets uit waar tijdgenoten en latere generaties afkeurend het hoofd over schudden. Zoiets bemoeilijkt de zaken voor een godsdienst die de navolging van hun stichter als ideaal aanprijst. Met de bijbel was het gemakkelijker. Al die patriarchen, rechters, koningen enzovoort met hun naar hedendaagse – en soms ook naar toenmalige normen – kwalijke gedrag, staan mooi samen in het Oude Testament. Men heeft er in het verleden veel kwalijk gedrag van christelijke gezagsdragers mee goedgepraat. Maar het volstond om dat Oude Testament naar een achterkamertje te verbannen en er alleen wat sprookjes, psalmen en donderpreken uit over te houden. Weg Jozua, weg David, weg Salomon. De islam zou ooit hetzelfde kunnen doen en de Haddith naar een achterkamertje verbannen met behoud van enkele capita selecta. Dan is Mohammed nog niet weg, maar wel veel van het kwalijke gedrag dat men hem toeschrijft. ’t Zou een hele vooruitgang zijn.
4. Geen scheiding van kerk en staat in de leer. Dat lijkt mij een kwestie voor specialisten. Van de geschiedenisles herinner ik mij inderdaad de eeuwige spanning in het Westen tussen kerk en staat, de christenvervolging door de Romeinse keizers, de bekering van Constantijn, de legendarische donatie van dezelfde keizer, de kerstening van en door de Franken, de investituurstrijd, de gang naar Canossa, de Welfen en de Ghibelijnen, Thomas Becket en Hendrik II, het Anglicanisme en het Gallicanisme, de ‘clergé réfractaire’ van de Franse revolutie. De islamitische wereld  schijnt zoiets niet te hebben gekend. Maar wat de christelijke leer betreft, ben ik op mijn hoede. Goed. Jezus zei dat je aan Caesar moest geven wat aan Caesar toekwam, en aan God wat aan God toekwam. Augustinus van Hippo sprak van de ‘civitas caelestis’ en de ‘civitas terrena’. En dan had je de tweezwaardenleer van Paus Gelasius I. Er zal nog wel meer zijn. Maar hier is het gevaar voor anachronistische Hineinterpretierung heel groot. Voor je het weet ga je in een diplomatieke uitspraak van Jezus, in een tractaat van Augustinus dat over iets anders gaat, en in een opportunistische slimmigheid van een paus, meer zien dan wat er in zit. Je gaat op zoek naar een leer die buiten de kerk tot stand kwam en pas door en na de Franse revolutie begon door te dringen in de katholieke wereld, eerst in de liberale vleugel ervan, en ten slotte in de hele kerk.
5. Andere houding tegen geloofsafvalligheid. Geen enkele godsdienst heeft er belang bij om geloofsafval ongestraft te laten. Getuigen van Jehovah en de amish bestraffen geloofsafval met ostracisme. De islam en het christendom gaven van oudsher de voorkeur aan de doodstraf. Wie daarbij het meeste moorden beging weet ik niet. Het zal wel afhangen van tijd, plaats, omstandigheden en goede of slechte karaktereigenschappen van de toenmalige heerser. Je kunt hoogstens opmerken dat de christenen minder bronteksten hadden om hun praktijk mee goed te praten en dat ze de executies lieten uitvoeren door het ‘wereldlijke zwaard’. Veel verschil maakte het niet voor de arme drommel die als ketter op de brandstapel stond, op de folterbank lag of aan de galg hing. Wat wel een verschil uitmaakt is dat het christendom de theorie en praktijk van kettervervolging volledig heeft afgezworen, terwijl dat niet zo is binnen de islam. Daar is nog werk aan de winkel. Een kleine nuance: er zijn in de wereld 51 landen met een moslimmeerderheid. Slechts in dertien van die landen voorziet de wet in de doodstraf voor geloofsafval**. Dertien is veel te veel, en één is veel te veel, maar het is geen algemene praktijk, en dus ook geen algemene rem op mogelijke modernisering.

 Er is nog een andere reden om de vijf verschillen van Jurgen te nuanceren. Die verschillen maken deel uit van een redenering achteraf. Het christendom is gemoderniseerd, en achteraf vindt men kenmerken die die modernisering verklaren: interpreteerbaarheid van de bijbel, hiërarchische structuren, het voorbeeld van Christus, scheiding van kerk en staat en houding tegenover geloofsafval. Als de islam ooit gemoderniseerd raakt, zullen de geleerden van de toekomst ook wel, als ze hun best doen, vijf kenmerken van de islam vinden die die modernisering hebben mogelijk gemaakt.
     Dit neemt allemaal niet weg dat de modernisering van de Islam en de secularisering van de islamitische landen moeizamer en langzamer lijkt te verlopen dan in het christendom het geval was, en de laatste veertig jaar zelfs in de omgekeerde richting verliep. Maarten Boudry noemt de islam ‘een moeilijker noot om te kraken dan het christendom.’ Jurgen Ceder verwijst naar de mislukte seculariseringspogingen in de 20ste eeuw. ‘Er zijn geen Ataturken meer in de islam’, schrijft hij, en ik geloof dat hij gelijk heeft. 
     Het ziet ernaar uit dat de tweede seculariseringsgolf niet de revolutionaire vormen zal aannemen zoals we die gezien hebben onder Ataturk, Nasser en de Sjah van Iran, maar die van een geleidelijke aanpassing. Facebookvriend Mark Depre somde in een reactie een aantal hoopvolle evoluties in de moslimlanden op: het doorbreken van het informatiemonopolie van mullah’s en moefti’s door het internet, de clandestiene geloofsafval van de jeugd, de verkiezingsnederlaag van de Moslimbroeders in Marokko, de schrapping van Allah uit de Tunesische grondwet, de schrapping van een aantal sharia-wetten in de Verenigde Arabische Emiraten, het verbod op kindhuwelijken in Pakistan, meer vrouwenrechten in Saoedi-Arabië (mogelijkheid tot autorijden en professionele carrière, gemeentelijk stemrecht) … ’t Is bijlange nog geen halfvol glas, maar een optimist heeft aan bodempje vocht genoeg om te hopen dat het glas ooit nog vol raakt.

 

* Zie de brief van Paulus, 2 Tim. 3:16: ‘Al de Schrift is van God ingegeven.’ ‘Ingeblazen’ leerden we op school, wat dichter bij het Grieks komt: theopneustos.

** Afghanistan, Iran, Maleisië, de Maldiven, Mauretanië, Nigeria, Pakistan, Qatar, Saoedi-Arabië, Somalië, Soedan, de Verenigde Arabische Emiraten en Jemen.