Bij mijn duizendste stukje

     Het is twee keer feest vandaag. Een keer omdat het vaderdag is en een keer omdat ik nu mijn duizendste stukje plaats op mijn weblog. Ik ben acht jaar geleden met die stukjes begonnen en ik heb er al veel plezier aan beleefd. Ik steek er ook veel tijd in, want bij elke zin ga ik wikken en wegen. Wat schrijf je, wat schrijf je niet, welke woorden gebruik je en in welke volgorde plaats je ze. Schrijf je Het is twee keer feest vandaag, of Vandaag is het twee keer feest? Of zwijg je misschien beter over die hele feestgeschiedenis en begin je met iets anders?
     Ik had, toen ik nog les gaf, voor mijn leerlingen een lijstje met schrijfadviezen opgesteld. Sommige van die adviezen had ik gevonden bij Quintillanus, Boileau, Buffon, Robert Graves, Rudolf Flesch, Charles Murray, Stephen Pinker, Jan Brokken, George Orwell, Elmore Leonard, Stephen King, Edgard Allen Poe, Arthur Schopenhauer, Willem Elsschot, Godfried Bomans en Karel van het Reve. Van andere had ik de illusie dat ik ze zelf had uitgevonden. Na acht jaar eigen ervaring zijn er nog wat bijgekomen.
     Als ik ze nu bekijk, lijken het mij allemaal vuistregels die vooral bruikbaar zijn bij het schrijven van beschouwend proza – een bezinning, een observatie, een column, een gelegenheidstoespraakje, en een commentaarstukje, een polemiekje, dat soort dingen. Wie een poëtische ontroering wil uitdrukken een waargebeurd of verzonnen verhaal wil vertellen of een markante ervaring wil beschrijven, die zal er niet veel aan hebben.
Daar gaan we.

1. Vermijd vaste uitdrukkingen en dode metaforen. Dat is lastiger dan je denkt. Als je niet goed *uit je ogen kijkt, komen ze *bij bosjes *uit je pen. Af en toe kun je een van die uitdrukkingen laten staan.

2. Wat doe je als je niet weet of een woord goed Nederlands is? Je vraagt je af of Godfried Bomans of Karel van het Reve het zouden gebruiken. Anders zoek je het op met Google. Komt het woord voor in de NRC of de Volkskrant, dan is het Nederlands. Vind je het alleen in Het Nieuwsblad, en De Morgen, dan is het Vlaamse tussentaal.

3. Maak je geen zorgen om je eerste zin, wel om je eerste alinea. Die bepaalt het verdere verloop van je stukje, althans als je, zoals ik, associatief schrijft, met een lijstje ideeën waarvan je niet weet welke je zult gebruiken, en in welke volgorde je ze zult gebruiken. Een eerste alinea die doodloopt, moet eruit, al ben je er nog zo trots op.

4. Ook een fraaie zijsprong die de loop van je tekst onderbreekt, moet eruit. Je moet die daarom niet weggooien. Kill your darlings is voor asceten. Je moet nooit probéren om een asceet te zijn. Je bent het of je bent het niet. Niet-asceten kunnen een slecht passende zijsprong in een voetnoot plaatsen. 

5.  Vermijd herhaling van maar en ook, *maar plooi je daarvoor niet dubbel. Je moet je *ook al schrijvend niet beter voordoen dan je bent.

6. Vermijd synoniemen. Een tekst leest makkelijker als hetzelfde ding of begrip altijd met hetzelfde woord wordt aangeduid zodat het ene woord een echo wordt van het andere. 

7. Als je moet kiezen tussen zich ergeren aan en zich storen aan, kies je voor het eerste, want dan kun je een of twee zinnen verder het zelfstandig naamwoord ‘ergernis’ als echo gebruiken. Met ‘zich storen aan’ gaat dat niet, want een ‘storing’ is heel iets anders.

7. Als je tekst klaar is, moet je eerst nog de helft van alle misschiens en wellichts schrappen. Je kunt er een of twee vervangen door geloof ik. Wil je het heel goed doen, dan moet je ook nog de vaaks, de somsen en de heel wats schrappen. Maar zo blijf je bezig.

9. Bij het herlezen en herwerken van een stuk moet je niet schrappen, maar toevoegen. Dat schrappen is een regel die in omloop is gebracht door schrijvers van een bepaald soort fictie. De commentaarschrijver kan er niet veel mee beginnen. Hij moet duidelijkheid brengen, en dat bereik je meestal niet door woorden te schrappen maar door er toe te voegen. 

10. Gebruik lange zinnen. Korte zinnen is iets voor kinderboeken, poëtische teksten of stilistische kleinoden. Gebruik wel af en toe korte zinnen als rustpunten.

11. De mooiste maar ook de moeilijkste manier om een commentaartekst te beëindigen is in medias res. Als dat niet lukt, kun je een pointe gebruiken die terugverwijst naar een eerdere gedachte of verwoording. ’t Is niet iets om trots op te zijn, maar ’t is ook niet iets om beschaamd over te zijn.

12. Verwacht niet te veel van het achteraf herlezen en herwerken van je tekst. Het herlezen en herwerken dient tijdens het schrijven te gebeuren, na elke halve of hele zin, na elke twee zinnen, na elke alinea. Terwijl je dat doet, mompel je je tekst voor je uit. Kijk eerst om je heen of niemand je kan horen.  

13. Bijna niemand kent de thema-rhema regel, alhoewel we hem meestal onbewust toepassen. Je begint je zin met iets bekends A (thema) en je gaat dan over naar iets nieuws B (rhema). In de volgende zin is het rhema nu het thema geworden en begin je dus met B. Joris heeft een hond; die hond is slim is makkelijker leesbaar dan Joris heeft een hond. Joris is slim. Als een passage in een tekst niet goed loopt, heeft het in de helft van de gevallen met een verstoring van thema-rhema te maken.

14. Wees niet bang van passieve vormen. In bijna alle boekjes over ‘academisch schrijven’ vind je het standaardzinnetje: ‘Er wordt in scripties veel te vaak passief gebruikt.’ De ironie van de verwoording is de schrijvers van die boekjes blijkbaar ontgaan.

15. Gebruik in een alinea veel gelijkvormige zinnen. Op de lagere school leer je dat je niet altijd je zinnen op dezelfde manier mag beginnen. Je moet wat variatie brengen. Dat is juist. Variatie houdt de lezer wakker. Maar variatie vermindert ook de leesbaarheid. Drie zinnen na elkaar met dezelfde compositie lezen makkelijker dan drie zinnen na elkaar met telkens een verschillende compositie. 

16. Op de middelbare school leer je hoe mooi stafrijmen en eindrijmen in poëzie kunnen zijn. Men vertelt er niet bij hoe lelijk zij in proza kunnen zijn. Hopelijk merk je ze op bij een vierde herlezing.

17. Als bij herlezing een alinea niet helemaal duidelijk is, voeg een samenvattende zin toe aan het begin, aan het einde of in het midden.

18. Gebruik voor letterlijke aanhalingen zo weinig mogelijk de indirecte rede en zo vaak mogelijk de semi-directe rede. Schrijf dus niet: Marx schreef dat Lassalle een vuile jood was, maar Lassale was een vuile jood, schreef Marx.

19. Het Nederlands is, zoals Karel van het Reve zegt, een rare taal. In de hoofdzin staat het vervoegde werkwoord op de tweede plaats, de werkwoordelijke rest op de laatste plaats, en in de bijzin is het nog ingewikkelder. Maar je kunt wel wat schuiven omwille van de leesbaarheid, de welluidendheid, het ritme, de ondubbelzinnigheid of de nadruk. Ik schrijf bijvoorbeeld : Hij is zijn hele leven op de reputatie van dat ene boek blijven teren. Daarna verander ik dat in Hij is zijn hele leven blijven teren op de reputatie van dat ene boek omdat de nadruk dan ligt op het laatste zinsdeel. En dáárna verander ik het weer. 

20. Als je in een polemiek een mening aanhaalt die niet de jouwe is, dan kun je dat er beter zo duidelijk mogelijk bij zeggen. Dat wisten de auteurs van de Oude Catechismus. ‘Is het waar dat dat iedereen in zijn geloof zalig kan worden?’ Het antwoord volgt onmiddellijk. ‘Zo leren de ketters, maar zij dolen.’ Dat is duidelijke taal.