Longreads: als het ietsje (of veel) langer mag zijn

maandag 28 april 2025

De waarden van het liberalisme


      Egbert Lachaert gaat in een opiniestuk (DS 25/3) op zoek naar ‘waar de liberalen nog voor staan.’ Hij wil de ‘de ziel van het liberalisme,’ een nieuwe definitie geven. ‘Het klassieke antwoord – economisch rechts, ethisch progressief – voldoet al lang niet meer, schrijft Lachaert. Zelf zou ik het klassieke tweeledige antwoord niet te snel opgeven, want ze raakt aan de kern van het liberalisme: vrijheid – d.w.z. de vrijheid van ondernemen en winst maken, en de vrijheid van meningsuiting, levensstijl en levenskeuzes.
      De twee onderdelen van het liberale antwoord hebben wel een verschillende evolutie doorgemaakt. De vrijheid van ondernemen in ons land is erg beperkt, meer nog dan vroeger, en nu Open-VLD in de oppositie zit zou ze die beperkingen kunnen aanklagen zonder zich te moeten inhouden. De MR heeft dat zelfs gedaan terwijl ze in de vorige regering zat.
     Moeilijker ligt het met de vrijheid van levensstijl. Het ethisch progressieve eisenpakket is in de vorige decennia grotendeels gerealiseerd, en wordt nu door zijn eigen excessen – woke – bedreigd. Het oude eisenpakket wilde individuen de vrijheid laten om te kiezen tussen een waaier van mogelijkheden, terwijl de nieuwe progressiviteit veeleer één mogelijkheid wil opdringen of opleggen.
     Lachaert schrijft nog dat het oude liberale antwoord niet raakt aan wat echt leeft. ‘Mensen. zoeken opnieuw naar verbondenheid. Als het liberalisme relevant wil blijven, moet het opnieuw betekenis bieden.’ De waarheid is echter dat het liberalisme niet zoveel te bieden heeft aan positieve ‘betekenis’. Dát soort dingen is altijd meer het domein geweest van de godsdienst en van de ideologieën: nationalisme en socialisme.
     Goed, liberalisme staat traditioneel voor secularisme, humanisme en rationaliteit, maar die hebben toch vooral een (heilzame) negatieve betekenis – tégen de verweving van kerk en staat bijvoorbeeld. Met een positieve betekenis riskeren ze uit te lopen op een dogmatiek die antiliberaal is. Het liberalisme moet geen ideologie worden, maar een methode blijven om ideologieën vreedzaam te laten samenleven.
     Als het liberalisme dan toch een positieve betekenis moet krijgen, zou ik kiezen voor individualisme, verdraagzaamheid en compromis. Een pleidooi voor individualisme is niet erg in de mode, ik weet het. Toch wil het het proberen. We leven in een hypergeorganiseerde samenleving, waarin alles moet worden afgesproken en afgetoetst, en waar we minder en minder lekker onze gang kunnen gaan. Daar is niets aan te doen. Maar vaak wordt er té veel afgesproken, te veel afgetoetst, te veel vergaderd, te veel beregeld, te veel gecontroleerd, te veel geuniformiseerd. Het onderwijs, de sector die ik zelf het beste ken, zou best een scheut ouderwets liberaal individualisme kunnen gebruiken.
      Dan verdraagzaamheid en compromis. Dat zijn deugden die alle politieke strekkingen moeten beoefenen, maar voor liberalen is dat iets makkelijker omdat ze niet verplicht zijn om één bepaalde betekenis te prediken. Zij lijken mij het beste in staat om te arbitreren tussen conservatieven en vernieuwers, tussen nationalisten en globalisten, tussen populisten en links-liberale elite, tussen woke en extreemrechts, tussen mensenrechten en democratie. Als ze al een ‘betekenis’ willen uitdragen, kunnen ze die best zoeken in het centrum. Dan wordt de nieuwe liberale formule: ‘economisch rechts, ethisch-cultureel in het midden’.
     Tiens, dat is toevallig waar ikzelf sta.

 

4 opmerkingen:

  1. Citaat: "...want ze raakt aan de kern van het liberalisme: vrijheid – d.w.z. de vrijheid van ondernemen en winst maken, en de vrijheid van meningsuiting, levensstijl en levenskeuzes."

    U gaat voorbij aan het meest essentiële van liberalisme, namelijk het politieke systeem, de vrije democratie.
    Om even uw punten af te toetsen:

    - ondernemen: je kan in een dictatuur vrij ondernemen hebben, zelfs 'vrijer' dan in een liberale democratie die door de vrijheid aan toegelaten gezichtspunten vaak regulering oplegt (zoals transparantie, kwaliteitseisen, behoud van competitie - anti-monopolie maatregelen bij misbruik, milieu-eisen, etc).
    Voorbeelden zijn er zowel van rechtse als linkse dictaturen - het "communistische" China heeft een bemerkenswaardige vrije economie zolang je binnen de breed uitgezette krijtlijnen blijft.

    - levensstijl en -keuzes: hier begint het schoentje te knijpen voor dictaturen. Ik ben het oneens dat Woke de grote boosdoener zou zijn. Woke is weliswaar te ver gegaan in 'cancelling' en ook hun argumenten zijn soms een tangent overschoten, maar principieel legt het geen levensstijl op aan anderen - hun uiterste opinies wekken wrevel op, en hun cancelling is een stap te ver - maar het is geen politieke dictatuur in sommikge vormen wel een benauwend moreel kader.

    Heel anders dan wat nu in bijvb de USA gebeurt, J.D.Vance en zijn inspiratiebronnen willen naar een beperktere christelijke (Vance= new-born katholiek), witte, samenleving, onder een soort van technocratische autocratie. Hoe je dit ook draait of keert: een inperking van levenskeuzes en -meningen, een drastische inperking van vrijheid.

    - meningsuiting: De pogingen om meningen hard met volle regeringsmacht te onderdrukken zijn in de USA zelden zo sterk geweest als onder het huidige Trump beleid (ik hoef daar geen tekening bij te maken veronderstel ik??). Je kan geen vrijheid hebben als je enkel 'slimme' meningen - d.w.z. waar u het mee eens bent - toelaat, ook al leidt vrijheid nogal eens tot excessieve meningen.

    Het is een slecht teken aan de wand dat de vrije democratie niet in de eerste plaats genoemd werd in uw stuk, zelfs helemaal niet genoemd werd.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Sorry, bovenstaande bijdrage van Dirk - niet de bedoeling om anoniem te posten....

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Liberalisme en democratie zijn in de praktijk verbonden, maar ik hou ze inhoudelijk gescheiden. De liberalen onderscheiden zich niet van andere partijen door hun verdediging van de democratie - daarin zijn alle partijen gelijk. Bijkomende opmerkingen:
    - ik ontken niet dat vrij ondernemen aan bepaalde regels moet worden onderworpen, bijvoorbeeld van milieu-eisen.
    - het is inderdaad mogelijk dat binnen dictaturen ruimte wordt gelaten aan vrij ondernemen, denk aan China. Wellicht wordt die ruimte meer bedreigd dan in een democratie, maar ze is zeker groter dan ik mij vroeger had voorgesteld.
    - wat u aanhaalt over de Trump-administratie lijken mij meer aanvallen op de liberale vrijheid dan aanvallen op de democratie (alhoewel het gestook rond de verkiezing van Biden wel degelijk én antidemocratisch én anti-rechtstatelijk was).

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Citaat: "wat u aanhaalt over de Trump-administratie lijken mij meer aanvallen op de liberale vrijheid dan aanvallen op de democratie"

    Ik zal er dan toch een kleine tekening, een schets, bij maken:
    - Trump weigert pers toe te laten die hem naar zijn eigen mening niet voldoende positief gezind is - dit kan je makkelijk zelf natrekken als je het nog niet wist.
    - Trump gaat geregeld buiten de wetgeving, er zijn nog nooit zoveel rechtszaken aangespannen, het Hooggerechtshof heeft er een wekelijkse taak bijgekregen om Trump's maatregelen te toetsen aan de grondwet.
    - Trump verliest meestal deze rechtszaken maar doet er dan alles aan om het rechtsoordeel to ontwijken of negeert het zelfs. Hij zet de scheiding der machten onder sterke druk.
    - Trump heeft heel wat maatregelen genomen om doelgericht elke kritische stem in de administratie te verwijderen of dwangmatig te temmen. Het heeft zelfs niets met competentie maken, hij duldt enkel volgelingen.
    - Trump heeft advocatenbureau's op koud gezet omdat ze ooit voor een tegenpartij hebben gewerkt, zijn eisen: bepaalde personen moeten ontslaan worden, en een financiële bijdrage in miljoenenklasse aan pro-Trump organisaties gegeven worden. (of hij dat expliciet zo geëist heeft, niet altijd, maar een goede verstaander heeft maar een half woord nodig.
    - Trump legt heel grote druk op universiteiten om hun curriculum aan te passen; hij gebruikt het anti-semitisme argument te pas en onpas.
    - Trump heeft meermaals de vrije democratie zeer stiefmoederlijk behandeld, zijn 2021 verlies in de verkiezingen was een dieptepunt. Onlangs op een directe vraag hoe belangrijk hij de democratie vindt, heeft hij ontwijkend geantwoord.
    ...
    Dit is een schets, zoek het zelf op, maar ga wat meer in diepte dan het oppervlakkige citaat hierboven.

    Als de vrije democratie onbeschadigd overleeft in de USA - dat is nog steeds het meest waarschijnlijke scenario, alhoewel er wel een andere democratie zal zijn - is het niet dankzij Trump maar ondanks hem. De eeuwenlange Amerikaanse vrijheid, de constitutie, de economische toestand, etc zullen beslissen.

    BeantwoordenVerwijderen