Bart en het mythologisch revisionisme

      Hoewel Bart de Wever van huis uit historicus is, ging zijn stukje in EW Magazine, waar ik gisteren over schreef, eigenlijk niet over het historisch maar over het mythologisch revisionisme*. In de mythologie van alle tijden heb je vaak duidelijke deugdhelden: Koning Arthur, Sherlock Holmes, James Bond, Batman, Kuifje, de 101 Dalmatiërs  en, anderzijds, duidelijke schurken: Mordred, Moriarty, Doctor No, de Joker, Rastapopoulos, Cruella De Vil. Die typologie vind je ook terug in populaire geschiedsschrijving, die op die manier een onderdeel van de mythologie wordt, met schurken als  als de wrede keizer Nero, de bloedhond Alva en de slavenhandelaar Tippo Tip en deugdhelden als de wijze filosoof Seneca, de verdraagzame Willem De Zwijger en de visionaire Leopold II.

     Nu zijn er een aantal omstandigheden die de traditionele opdeling ondergraven. We willen ons afzetten van wat we als kind geloofden; we stellen vast dat in het dagelijkse leven weinig zaken zwart-wit zijn; historisch onderzoek wijst uit dat Nero, Alva en Tippo ooit wel iets goeds gedaan hebben, en dat Seneca, Willem en  Leopold geen  koorknapen waren. We voelen de nood om te nuanceren. Alles wordt grijs. Toen ik de eerste moderne Batmanfilms van Tim Burton zag, had ik een beetje de indruk dat het ging om de eeuwige strijd tussen grijs en grijs.
     Nuanceren is echter niet altijd makkelijk, en is vooral in populaire mythologie nogal moeilijk om toe te passen. Neem het voorbeeld dat Bart aanhaalt: de Joker**. Die laatste wordt in de nieuwe film voorgesteld als een slachtoffer van allemaal zaken waar hij niets aan kan doen: slechte genen, een erbarmelijke opvoeding, een weinig productief baantje, achterbakse collega’s, onverschillige mensen op straat, bezuinigingen in de gezondheidszorg, uitlachprogramma’s op de televisie. En ja, dan kunnen de stoppen doorslaan en gebeurt het dat iemand aan het moorden slaat. In de film zullen de Amerikaanse ‘gele hesjes’ – met clownaskers en groen pruikje – het voorbeeld van de Joker volgen. Ongetwijfeld hebben ze zelf ook stuk voor stuk onplezierige dingen meegemaakt. Ik keur dat moorden niet goed, ik relativeer niks, tout comprendre is voor mij nooit tout pardonner***, maar zo werkt het wel. De jongen die in zijn kinderjaren verkracht is, maakt beduidend meer kans om later zelf een seksuele delinquent te worden.
     Maar dan zie je hoe moeilijk nuanceren is. Als de Joker niet de absolute schurk is, dan moeten er andere absolute schurken gevonden worden. De film begint met straatjochies die de Joker zonder aanleiding slaan en schoppen in een duister steegje van Gotham City. Wat is hún verhaal? De Joker wordt op de trein ook nog eens geslagen en geschopt door drie verzorgd geklede kaderleden. Ook dát gedrag moet ergens vandaan komen. Maar díe verklaring past niet in de nieuwe mythologie. Deugdhelden kunnen we daar misschien nog missen, maar schurken zijn een sine qua non. En die kaderleden zijn dan de nieuwe schurken wiens slechtheid elk menselijk begrip te boven gaat.
     Niemand kan zeggen dat de Joker in de nieuwe film tot deugdheld wordt verheven. Hij is zelfs geen sympathieke schurk als Odysseus, Reynaert, Bonnie & Clyde, Jordan Belfort of de Joker van Tim Burton. De nieuwe Joker is een loser, een schlemiel, een mokkend kind. En de baldadige gele-hesjes-met-groene-pruikjes die alles stukslaan zijn al helemaal geen deugdhelden. Ze keren zich tegen élke elite, en dat kan Hollywood nooit goed vinden. Élke elite, stel je voor! Alleen een bepaald soort elite moet aan de schandpaal: de bankier, de projectontwikkelaar, de vervuilende industrieel, de man of vrouw aan het hoofd van een almachtige multinational.
     Bart gelooft dat de verhalen die sinds het postmodernisme worden gemaakt het moreel besef ondermijnen. Dat is niet helemaal juist. Er komt een ánder moreel besef in de plaats****, en daar is een rol weggelegd voor nieuwe bad guys. In Joker is dat, meer nog dan de straatjochies en de kaderleden, de succesvolle zakenman, Thomas Wayne, de vader van de latere Batman. Thomas Wayne is walgelijk in zijn arrogantie. Hij zegt dat de gele-hesjes-met-groene-pruikjes moeten ophouden met jaloers te zijn op de rijken. Als hij burgemeester wordt, zal hij ervoor zorgen dat ze werk hebben. Die belofte van werkgelegenheid, met baantjes die véél slechter verdienen dan wat hijzelf binnenrijft, bewijst zijn eindeloze slechtheid. Waar die slechtheid vandaan komt, wordt niet verklaard. Het kapitalisme is hier een metafysisch kwaad, zoals dat vroeger gestalte kreeg in Nero, Alva, Mordred, Moriarty, Doctor No, de oude Joker, Rastapopoulos en Cruella De Vil.

 

* Zie mijn stukje van gisteren over het historisch revisionisme: hier.

** Je kunt daar  Maleficent aan toevoegen.

*** Zie ook hier, in de context van Jurgen Coninx.

*** Bart zou kunnen zeggen dat dat ándere besef niet moreel maar immoreel is. Dat is dan zijn mening. En de mijne ook. Ludwig van Mises zou dat anders oplossen. Volgens hem is een antikapitalistische moraal een tegenstrijdig begrip. Om moraal te hebben moet je eerst een maatschappij hebben van samenwerkende leden. Een consequent doorgevoerde antikapitalistische mentaliteit zou leiden tot de ontbinding van zo’n maatschappij, en daarbij dus de bestaansvoorwaarde van de moraal uitwissen.