Hoe druk je je bewondering uit voor Grote Kunstenaars?

        Gerard Reve is nog een poosje getrouwd geweest met de dichteres Hanny Michaelis, die ook goed met de piano overweg kon. Als er bezoek aanbelde, riep Gerard naar Hanny: ‘Ga snel een stukje Bach spelen; dan zien ze dat we niet van de straat komen.’  En als hij dan de deur opendeed vertelde hij aan de bezoekers dat hij Hanny had opgedragen om een stukje Bach te spelen zodat ze zouden zien dat het echtpaar Reve-Michaelis niet van de straat kwam.
     Je kunt Reves grap op twee manier uitleggen. Ofwel bespot hij het snobisme van lui die hoog opgeven van Bach met de uitsluitende bedoeling van zich te laten voorstaan op hun goede smaak. Zulke mensen houden helemaal niet van Bach, ze doen maar alsof. Ze hebben zichzelf een voorliefde voor Bach aangepraat omdat ze weten dat het prestige van de componist dan op henzelf afstraalt. Alleen betwijfel ik of snobisme in deze pure, onverdunde vorm vaak voorkomt. Ik ga er tot bewijs van het tegendeel van uit dat de meeste mensen die Bach prijzen, dat doen omdat ze die muziek prachtig vinden, wat natuurlijk allerlei bijbedoelingen niet uitsluit. Als ik in de klas een schrijver prees, was dat bijvoorbeeld ook om mijn leerlingen bij te brengen dat ze Grote Literatuur moesten eerbiedigen, zelfs al zouden ze er in in hun leven nooit toe komen om er iets van te lezen.  
     De andere uitleg van Reves grap is dat het een poging is om de bewondering voor Grote Kunst op een gepaste manier onder woorden te brengen. Een tikje zelfspot is dan een van die manieren. Maar zoiets ligt niet in eenieders karakter. 
     Ik schreef gisteren een stukje over het verslag dat David Van Reybrouck maakte over zijn audiëntie bij de Paus in het kader van ‘Pope meets artists’. Ik had eerst verkeerdelijk gedacht dat het om een pastiche ging, en ik legde in mijn stukje uit hoe die vergissing mijn appreciatie van het verslag had beïnvloed. Maar tegelijk – ik kan dat niet ontkennen – dreef ik een beetje de spot met Van Reybrouck.
     Alhoewel, waarom eigenlijk die spot? Dat Van Reybrouck zijn trots om tot het illustere gezelschap te zijn toegelaten niet verbergt? Welnee, eerder omgekeerd: hij had het nog duidelijker moeten toegeven. Dat hij zo eerbiedig schrijft over de Vaticaanse gezagdragers als Paus Franciscus met zijn ‘zelfgeschreven tekst’, en over de ‘bijzonder aimabele Portugese kardinaal José Tolentino die ‘nu al getipt wordt als de toekomstige paus’? Welnee, een zekere eerbied voor gezagsdragers vind ik een mooie eigenschap. Dat hij het hele gebeuren zo ernstig beschrijft? Welnee, er is niets mis met wat ernst op tijd en stond. Ik zou zo’n gebeurtenis liever beschreven zien door Jo Komkommer, maar zoiets is een kwestie van smaak. Bovendien is de tekst, op zijn manier, erg goed geschreven. Ik heb er hele stukken van overgenomen en nergens voelde ik de neiging om iets te herschrijven. Als ik citeer van journalisten heb ik die neiging bijna altijd. 
     Ik geef toe dat Van Reybroucks – en Franciscus’ –  naïeve en hoogdravende woorden over de hoge humanitaire roeping van de kunst slecht passen bij mijn eigen zure opvatting over mens en maatschappij. Maar dat zegt meer over mij dan over Van Reybrouck. Zijn houding is juist bewonderenswaardig. Hij heeft, bij zijn onderzoek naar de gruwelen in het Congolese en Indonesische verleden, veel dieper gekeken in de zwarte ziel van de mens dan ik, en toch heeft hij beslist om het cynisme te laten varen en naïviteit en enthousiasme te omarmen. En het is lang geen uitgemaakte zaak of naïviteit, dan wel cynisme, het meeste schade hebben aangericht in de loop van de geschiedenis.
     Blijft over, en daarmee ben ik weer bij mijn uitgangspunt beland: de barokke manier waarop Van Reybrouck zijn bewondering voor kunstenaars uitdrukt. Paolo Giordano ‘die mij destijds zo diep en dagenlang ontroerd had’, ‘Anselm Kiefer, ‘misschien wel de grootste schilder van onze tijd’, Jean Nouvel, ‘de schitterende Franse architect’, Lauri Anderson ‘de onvermoeibaar innovatieve kunstenaar’, Joana Vasconcelos ‘de Portugese monumentale beeldhouwster die naast mij zat’, de Japanse cellist Issei Watanabe die ‘heel subtiel en lichtvoetig twee dansen uit Bachs onuitputtelijke cellosuites speelde’ en ten slotte –  hij bevond zich immers in de Sixtijnse Kapel –  het ‘wemelende, geniale, rusteloze, felle plafond’ van Michelangelo.
     Begrijp mij goed, ik heb geen moeite met die pletwals van namen. Ik vind dat juist leerrijk. Ik heb bijvoorbeeld de naam gegoogled van Anish Kapoor die door Van Reybrouck vernoemd wordt en vond zo een reeks foto’s van beeldhouwwerken die ik heel aardig vond. Maar als bewondering te beaat wordt, krijgt ze iets lachwekkends. Ik lees met plezier Las Cases en Eckermann, maar schud toch af en toe meewarig het hoofd over hun adjectieven. ‘Ook in zijn flanelletje zag de Olympiër er goddelijk uit,’ pasticheert Bomans de beroemde Goethe-biograaf*. Karel van het Reve, omgekeerd, prijst Tucholsky omdat die niet meedeed aan het ‘voortdurend loven, stroopsmeren en pluimstrijken ten aanzien van Goethe, Schiller, Rembrandt, Socrates, Beethoven en Co’ maar daarentegen die kunstenaars ‘als een gentleman’ tegemoet trad.
      Goed, akkoord, en hoe bewaar je dan je cool als gentleman als je écht een grenzeloze bewondering hebt voor Socrates, Beethoven en Co? Dat is inderdaad een moeilijke kwestie, maar er bestaan wel een paar trucjes. Het eerste is om een bitter ingrediënt toe te voegen aan de stroop. Je vereert Socrates, maar Aristotels vind je een oude zeur. Of je aanbidt Beethoven, behalve zijn eerste, tweede, vierde, zesde en negende symfonie. Zo had Van Reybrouck in de Sixtijnse Kapel minstens één van de honderd kunstenaars kunnen aanwijzen van wie hij ronduit toegaf dat diens werk hem niet lag of van wie hij vond dat het met zijn humanitarisme zo’n vaart niet liep. 
     Het tweede trucje is subtieler. Je vervangt de clichés van de high brow door de clichés van de oningewijde leek. ‘Watanabe speelde twee ‘prachtige’ stukjes uit de cellosuites van Bach, en je zwijgt over hoe ‘subtiel en lichtvoetig’ hij dat deed. De plafondschilderijen van Michelangelo noem je ‘overweldigend’ en je zwijgt over ‘wemelend, geniaal, rusteloos en fel’ – hoe juist die beschrijving ook is. Je schrijft dat de vrouw naast je ‘tranen in de ogen krijgt’ bij het horen van de Bach-stukjes, in plaats van dat ze ‘haar ogen even dept’ (en je vermeldt ook niet dat ze eigenlijk de beeldhouwster Joana Vasconcelos is – het is een van de twee: ofwel de tranen, ofwel de naam). Ten slotte mag je gerust toegeven dat De eenzaamheid van de priemgetallen een ontroerend boek is, maar daarom moet je nog niet preciseren dat die ontroering bij jou meerdere dagen heeft geduurd.
    Generaties leraren Nederlands hebben hun leerlingen voorgehouden dat ze in een boekbespreking niet mochten schrijven: ‘Het was een mooi boek.’ Ook in een professionele recensie is dat een te magere formulering. Maar als men min of meer terloops een boek, film, toneelstuk, schilderij of symfonie wil prijzen, zijn de woorden ‘mooi’, ‘aardig’, ‘prachtig’ en ‘ontroerend’ de beste adjectieven, die dan in hun discretie ook nog eens als understatement kunnen gelden. Gaat het over literatuur, dan mag je af en toe iets schrijven over een ‘meeslepend verhaal’, een ‘nerveuze stijl’ of een ‘scherpzinnige observatie’, maar je moet daarin vooral niet overdrijven. 

       

* Ik weet niet of het een pastiche is van Bomans, dan wel een authentiek citaat. Ik heb Eckermann in het Engels gelezen en herinner mij niet de zin te zijn tegengekomen.