Brusselmans en het antisemitisme

Het vrije woord en Herman Brusselmans
     Nu ook Herman Brusselmans door Unia wordt vervolgd voor haatspraak en antisemitisme, gaan er zelfs ter linkerzijde stemmen op om het vrije woord dit keer te verdedigen*. Eindelijk! Bart Eeckhout, hoofdcommentator van De Morgen is één van die stemmen.
     Nou ja, zo uitzonderlijk is dat niet. Brusselmans is op zijn manier iemand van het literaire establishment, zijn column past in de anti-Israël gezindheid die in linkse kringen heel hevig is, en  Humo is in de eerste plaats een blad met de juiste geloofsbrieven. In die zin blijft het commentaar van Eeckhout een pleidooi voor het eigen kamp, en dan is het niet moeilijk om dat onder de vlag van de vrijheid te houden. En toch verheugt het mij dat met Eeckhout een linkse kampioen voor het vrije woord is opgestaan, al is het misschien maar tijdelijk, en heb ik ook enkele bedenkingen bij wat hij schrijft. 
     Aangezien het hier om een delicate materie gaat, heb ik de gewraakte column van Brusselmans voor de zekerheid helemáál gelezen. De context is belangrijk, en daarom laat ik hier een heel lang citaat volgen:

Het Midden-Oosten zal exploderen, met malafide gevolgen voor de rest van de aardbol. En dat allemaal door een klein, dik, kaal Joodje dat de onheilspellende naam Bibi Netanyahu draagt, en dat er om welke reden ook voor wil zorgen dat de hele Arabische wereld wordt weggeveegd. Voor iedere Hamas- of Hezbollahstrijder die door dat Israëlische kutleger wordt omgelegd, worden er honderden onschuldige burgers gedood, en we kunnen niet anders dan blijven herhalen dat daar vele kinderen tussen zitten, en dat we ons hier, in het zogenaamd veilige Westen, niet kunnen voorstellen dat hetzelfde lot onze kinderen beschoren zou zijn.Ik zie een beeld van een huilend en schreeuwend Palestijns jongetje dat helemaal buiten zinnen om z’n onder het puin liggende moeder roept, en ik beeld me in dat dat jongetje m’n eigen zoontje Roman is, en de moeder m’n eigen vriendin Lena, en ik word zo woedend dat ik iedere Jood die ik tegenkom een puntig mes los door de keel wil rammen.Je moet er natuurlijk altijd bij denken: niet iedere Jood is een moorddadige rotzak, en om die gedachte vorm te geven maak ik me een voorstelling van een bejaarde Joodse man die door m’n eigen straat schuifelt (...) en ik heb medelijden met hem en krijg bijna tranen in de ogen, maar even later wens ik hem naar de hel. En ja, dat is een stemmingswisseling, en daarvan zal m’n op stapel staande bundel helaas bol staan. En ondertussen is een pakje sigaretten, dat me kan troosten, weer veel duurder geworden.

      Het antwoord van Eeckhout is dubbel. Enerzijds verwijt hij Brusselmans dat die in zijn column niet ‘spitsvondig’ is ‘op een moment dat de Joodse bevolking hier en in andere landen de haat weer tastbaar voelt toenemen’. Anderzijds vindt hij – terecht – dat ‘de vrijheid van uitdrukking in een satirische rubriek maximaal mag zijn.’ Hij schrijft ook:

In een echte vrije samenleving met een echte vrije mening zouden ook de harde, weinig fijnzinnige en ongepaste woorden van Herman Brusselmans moeten kunnen passeren. Dat wil zeggen: met veel verontwaardiging, kritiek en recht op wederwoord maar zonder juridische dreiging.

     Ik ben wellicht niet de enige die zich afvraagt of Eeckhout hetzelfde geschreven zou hebben als een rechtse satiricus – laat staan een of andere deplorable – geschreven zou hebben over zijn drang om iedere moslim een puntig mes los door de keel te rammen. Ik weet zelfs niet of ik dan de vrije mening van die rechtse satiricus of deplorable in geschrifte zou verdedigen. Ik zou het dan wel willen, maar misschien niet durven.
     Eeckhout gelooft dat Brusselmans geen ‘oproep’ doet om Joden te doden. Hij heeft gelijk. Een moordfantasie wijst niet noodzakelijk op een echt plan om een Jood een mes door de keel te rammen. En wellicht zijn mensen die wél met zo’n plan rondlopen niet de typische lezers van Brusselmans. De halsafsnijders die we van andere terreurdaden kennen, zijn geen lui die door een Brusselmans-tirade besluiten om eindelijk de daad bij het woord te voegen. 
     Tegelijk valt er over Brusselmans’ column wel meer te zeggen dan dat die ‘spitsvondigheid’,  ‘fijnzinnigheid’ mist, en geen concreet plan of oproep tot moord inhoudt. Hij bevat om te beginnen al fake news. ‘Voor iedere Hamas- of Hezbollahstrijder die door dat Israëlische kutleger wordt omgelegd, worden er honderden onschuldige burgers gedood,’ schrijft Brusselmans. Dan zouden van de 40.000 Gazanen die omkwamen slechts 100 of 200 Hamas-strijders zijn. Ik geloof het Israëlisch leger niet op zijn woord, maar dát getal kan niet juist zijn.
     ‘Is het een geval van antisemitisme?’ vraagt Eeckhout zich af, maar hij is zo voorzichtig om de vraag niet te beantwoorden. Ik wil dat voor hem doen, en antwoord bevestigend**. Het is een voorbeeld van wat ik vroeger al eens ‘emotioneel antisemitisme’ genoemd heb. Dat heeft weinig te maken met het Hitleriaanse antisemitisme. Je kunt het eerder vergelijken met het emotionele anti-Amerikanisme dat tijdens de Vietnam-oorlog ontstaan is: een gevoel dat geworteld is in een – vaak oppervlakkige – politieke analyse, dan wel in een – al dan niet eenzijdige – vereenzelviging met slachtoffers in een conflict. En misschien komen daar bij sommigen wel enkele oude veralgemeningen bovenop dat joden ‘niet te vertrouwen zijn’, ‘het hoog in hun hoofd hebben’ en ‘enkel aan zichzelf denken’.
     Brusselmans had kunnen schrijven dat Netanyahu een ‘klein, dik, kaal ventje’ was, maar hij maakt er provocerend ‘Joodje’ van. Hij spreekt over ‘iedere Jood die ik tegenkom.’ Dan kan hij het alleen hebben over Belgische Joden, want veel Israëlische staatsburgers lopen er hier niet rond***.  En van die Joden die Brusselmans hier tegenkomt kan hij niet eens weten of ze Netanyahu steunen of niet. Nee, zijn veralgemenende uitspraken over joden zijn voor mij antisemitische uitspraken, die niettemin –  daar ben ik het met Eeckhout eens –  niet strafbaar zouden mogen zijn****.
     Bij Eeckhout, en ook bij anderen, lees je dat Brusselmans niet echt meent wat hij schrijft. Dat weet ik nog zo zeker niet. Een moordfantasie kan juist heel gemeend zijn, zonder evenwel een plan in te houden om ze ook ten uitvoer te brengen. Brusselmans schrijft, als oude man en jonge vader, heel overtuigend hoe hij in een Palestijns slachtoffertje zijn eigen zoontje Roman ziet. Ikzelf probeer zo’n empathische reactie te vermijden, of het nu om Palestijnse, Joodse of Parijse slachtoffers gaat. Ik ben bang dat ik dan voortdurend doodongelukkig zou zijn, zonder iemand gelukkiger te maken. Maar wie zich wel onverdeeld aan empathie overlevert, riskeert niet alleen ongelukkig te worden, maar ook als compensatie wraakfantasieën te ontwikkelen. Ik zie niet in wat daar ‘overdreven’, ‘provocerend’ of ‘satirisch’ aan zou zijn. Zo zit empathie in elkaar.
     Het mooiste bij Eeckhout vind ik zijn conclusie:

Onze samenleving zou er baat bij hebben om een sereen, volwassen debat te houden over de begrenzing van de vrije meningsuiting en over de vraag of die grenzen nu niet te strak zitten. 

      Zeker, die grenzen zitten nu te strak, met funeste wetten tegen haatspraak, en tegen racistische, xenofobe, negationistische of antisemitische uitspraken.

Het vrije woord op X
     Ik geef het node toe, maar Koen Vidal heeft met zijn warme oproep tot censuur op X een op het eerste gezicht overtuigend argument te pakken: de rellen in Groot-Britannië na de moord door een 17-jarige jongen op drie minderjarige meisjes. De rellen zijn mee opgestookt door berichtjes op X. Ik citeer:

Het was niet de tragedie die de directe aanleiding was voor het straatgeweld, wel de misinformatie die erover verspreid werd. Vooral op het platform X van de Amerikaanse techmiljardair werd het nepnieuws verspreid dat de dader een 17-jarige moslim zou zijn die vorig jaar in een bootje het kanaal was overgestoken. Communicatie-experts onthulden dat een handvol influencers een belangrijke rol hebben gespeeld bij de verspreiding van het fake news.

      Fake news is in dit geval een argument dat tegelijk te ver gaat, en niet ver genoeg. De 17-jarige dader was inderdaad geen recente asielzoeker, hij was niet vorig jaar in Groot-Britannië gearriveerd, hij had het kanaal niet met een bootje overgestoken, en gezien zijn Rwandese afkomst is het misschien weinig waarschijnlijk dat hij een moslim is. Maar zou het zoveel beter gelopen zijn als in het getwitter alleen gesproken was geweest van een ‘immigrant’ en een ‘Rwandees’?
      Ik heb die relschoppers op televisie eens goed bekeken, en ik geloof niet dat het veel verschil zou hebben gemaakt. Er bestaan nu eenmaal crapuleuze racisten voor wie het al genoeg is dat een dader zwart is, om aan het rellen te slaan. En veronderstel dat de dader wel degelijk een recent binnengekomen asielzoeker was geweest, zou het gestook op X dan wel moreel verantwoord zijn geweest? Of moest die omstandigheid dan verzwegen worden?
     Vergelijk het met de rellen die zijn uitgebroken nadat George Floyd overleed ten gevolge van een gewelddadig politie-optreden. Die werden ook aangevuurd door berichten op de sociale media, door haatzaaierij tegen de politie, door filmpjes die zorgvuldig bijgeknipt waren om een zo groot mogelijke woede op te wekken. Wil Vidal ook verbieden dat zulke berichten en zulke filmpjes worden verspreid? Mag het publiek alleen de officiële versie van de politie kennen?
     Vidal besluit zijn oproep tot censuur als volgt:

Meerdere regeringen beramen zich op over deontologische codes die Musk ertoe moeten aanzetten de extreemrechtse, misogyne en racistische haatzaaierij … tegen te gaan. Hopelijk worden die toekomstige codes daadwerkelijk afgedwongen. Want met zijn beslissing om presidentskandidaat Donald Trump met miljoenen dollar per maand te steunen, maakte Musk duidelijk … welke denkbeelden hij met X wenst te verspreiden en versterken.

     Die woorden leveren één zekerheid op, en een twee vragen. De zekerheid bestaat hierin dat Vidal met zijn woord ‘afdwingen’ uitdrukkelijk oproept tot regeringscensuur. De vragen zijn de volgende. Eén: bedoelt Vidal dat het niet censureren van meningen hetzelfde is als het onderschrijven, bevoorrechten of propageren van die meningen? Voor zover ik weet censureert Musk evenmin de linkse en progressieve meningen. Twee: beseft Vidal dat de volgende regering in de VS geleid zou kunnen worden door Donald Trump? Ik lees overal, onder andere in De Standaard, dat een volgende regering-Trump, kritiek van opposanten ‘de mond zal snoeren’. Is Vidal niet bang van het soort deontologische code die Trump zou kunnen afdwingen ten aanzien van de sociale media? Misschien dat er dan voor de denkbeelden van Vidal niet veel ruimte meer is.
      Ik lees ergens dat sommige bedrijven stoppen met Tesla’s te kopen omdat Musk de kandidatuur van Trump steunt. Mij goed. Maar over zijn geen-censuur beleid ben ik erg te spreken. Mocht Musk echter morgen beginnen met progressieve, linkse en extreemlinkse boodschappen te censureren op X, dan beloof ik dat ik nooit een Tesla zal kopen.

Het vrije woord en ‘oproepen tot geweld’
     Tegenstanders van het vrije woord, althans als het hun politieke vijanden betreft, geven aan dat er geen vrijheid mag bestaan voor ‘aanzetten tot geweld’. Die beperking is redelijk, maar alleen als ze heel strikt gedefinieerd en geïnterpreteerd wordt. In DS van 6 augustus lees ik dat Amerikaanse conservatieven Kamala Harris omschrijven als een ‘vrouw met de Jezebel spirit’, wat een ‘oproep tot geweld in zich draagt’. Zo blijven we bezig. 

Het vrije woord en Hamas-slogan
     In Berlijn is een demonstrante veroordeeld omdat ze de slogan ‘Van de rivier tot de zee’ had geroepen. Ik erger mij gek aan die slogan, maar ook die valt onder het vrije woord. Ik heb daarover al een stukje geschreven met de titel: ‘Vrije meningsuiting, ook voor gevoelige materies****. 

Het vrije woord en de koran
     Nederlandse Pegida-leider Edwin Wagensveld is in hoger beroep veroordeeld omdat hij een koran aan flarden had gescheurd, gezegd had dat het boek net zo erg was als Mein Kampf. Ik zou nooit een boek aan flarden scheuren en ik zal niet snel de koran vergelijken met Mein Kampf. Het is alsof je de God van de bijbel zou vergelijken met Idi Amin. Zoiets kan je eigenlijk alleen doen in een luchtig essay en als je Karel van het Reve heet.
     Toch ga ik niet akkoord met het vonnis en de motivatie ervan. Het hof oordeelde dat Wagensveld moslims ‘moedwillig heeft gekwetst’ en de groep raakte ‘in iets dat voor hun zeer persoonlijk en wezenlijk is.’ Daarvoor is geen plaats in onze maatschappij waarin vrijheid van geloof en gelijkheid tot de belangrijkste kernwaarden behoren.’ Welnu, ik ben tegen een wetgeving die ‘moedwillig kwetsen’ verbiedt. Ik heb ook al wel eens iets geschreven waarmee ik mensen ‘moedwillig kwets’. En ik word in de vakantie dagelijks, door de columns van Marc Reynebeau, geraakt in overtuigingen die voor mij ‘zeer persoonlijk en wezenlijk’ zijn.
     Wel apprecieer ik het  dat het hof de straf zo klein mogelijk hield – een voorwaardelijke werkstraf – en dat met een lovenswaardige motivatie: ‘om anderen niet af te schrikken gebruik te maken van het recht op vrije meningsuiting.’ (DS, 7/8)

Arnold Karskens en Ongehoord Nederland 
    Ongehoord Nederland is een radicaalrechtse televisie-omroep die tot voor  enkele dagen geleid werd door Arnold Karskens. Die Karskens kan op weinig sympathie rekenen van De Standaard (6/8), althans als je de koppen en bijschriften leest. ‘Klachten van onbehoorlijk en grensoverschrijdend gedrag’. ‘Een voorzitter met dicatoriale neigingen.’ ‘Racisme en antisemitisme.’ ‘Volgens medewerkers was het onmogelijk om kritiek te uiten op Geert Wilders.’
      Als je het artikel twee keer leest, krijg je de indruk dat Karskens aan de kant werd gezet door de radicalere lui binnen de redactie en de Raad van Toezicht, wegens zijn gematigde opstelling en zijn kritiek op het antisemitisme binnen Ongehoord Nederland. Het lijkt wel of de journalist het moeilijk heeft om iets te schrijven waaruit Karskens te positief naar voren zou komen.

* Joël De Ceulaer is ter linkerzijde een uitzondering omdat hij nogal principieel de vrije mening voor zijn opponenten verdedigt.

** Ik weet niet of de uitspraken van Brusselmans antisemitisch zijn in de juridische betekenis. Advocaat Leo Neels, die ik nog vaag gekend heb, beweert van niet. Ik geloof hem.

*** In zijn antwoord op de kritiek gebruikt Brusselmans wel het woord Israeli in plaats van jood. Dat is een menselijker manier om over de kwestie te schrijven, maar inconsistent met de oorspronkelijke gedachtegang.
**** Ten overvloede: niet strafbaar is niet hetzelfde als moreel aanvaardbaar.

***** Over de vrijheid om de Hamas-slogan te roepen, zie mijn stukje hier.