Trump, Nixon en Karel

       ‘Kijk mij hier zitten,’ zeg ik tegen mijn vrouw aan de ontbijttafel. ‘In zak en as.’ ‘Ja,’ antwoordt mijn vrouw al even ernstig, ‘maar een duidelijke uitslag is beter dan dagen en weken in de onzekerheid moeten leven.’ We appreciëren elkaars ironie.
     Wat we elkaar vertellen is strikt genomen natuurlijk niet waar. Met de overwinning van Trump is, in tegenstelling tot wat mijn vrouw beweert, geen einde gekomen aan de onzekerheid. Het is omgekeerd: ze begint pas. Wat zal hij doen met Oekraïne? Met Harris wisten we het: pappen en nathouden. Maar met Trump? Misschien laat hij Oekraïne vallen als een baksteen, of misschien dwingt hij met dreigementen Poetin tot een compromis en biedt hij het vrije deel van Oekraïne een plaatsje in de Nato. We weten het niet.
     Ook is het niet helemaal waar dat ik in zak en as zit. Ik haat Trump natuurlijk van hoofd tot voeten, maar ik kan het tegelijk niet laten om te grijnzen als ik aan het gezicht van Björn Soenens denk. Mijn grijns is er een van leedvermaak, en daar wil ik eigenlijk geen duimbreed aan toegeven. Dat wil zeggen: ik heb niets tegen een beetje leedvermaak, maar het mag geen sporen nalaten op wat ik denk, voel of schrijf.
     In zo’n geval van gewetensnood grijp ik naar Karel van het Reve en ik zoek alles op wat hij over Richard Nixon geschreven heeft. Karel had geloof ik een bloedhekel aan de Björn Soenensens van zijn tijd en toch slaagde hij erin om in elk stukje proza dat hij aan Nixon wijdde, hoe badinerend ook, de president, later ex-president, een venijnige steek toe te dienen.
     Ook hield Karel zich bezig met de vraag hoe het kwam dat zoveel Amerikanen voor de schurk stemden. Zo dom en slecht konden zij niet zijn.  Niet allemaal. Het moet niet zo heel moeilijk zijn, schreef hij, om bijvoorbeeld ‘een algemeen geacht en bekend Amerikaans staatsburger te vinden die geheel en al achter Nixon staat.’ Al geeft Karel daarmee ook aan dat het evenmin erg makkelijk is om zo iemand te vinden.
     De kwestie is dat Trump en Nixon de verkiezingen niet gewonnen hebben met de stemmen van enkele ‘geachte en bekende Amerikaanse staatsburgers’, maar met die van de gewone Amerikanen, of althans, met die van de helft van hen. Waarom hebben die voor Trump, en destijds voor Nixon gestemd? Karel heeft twee antwoorden, die enigszins op elkaar lijken.

Ik geloof bijvoorbeeld dat de populariteit van Nixon voor een deel kwam omdat de kiezers wisten dat hij niet deugde. Het straalde van zijn gezicht. … ‘Aan die man kun je onze belangen toevertrouwen. Wie had je dan willen sturen? Een of andere dominee? Zo redeneren de mensen vaak*. 

     De tweede uitleg van Karel is subtieler.

Kortom, wij zullen Nixon missen op de buis. Dat volstrekt onbetrouwbare van zijn gezicht. Die indruk – een audiovisuele indruk die door de koude, gedrukte tekst van wat hij zei werd versterkt – dat alles wat hij zei gelogen was, verdraaid, achterbaks was …
Waarom? Ik bedoel waarom hebben die zestig miljoen op hem gestemd? Dat kan maar gedeeltelijk ondanks die huichelarij en die grenzeloze onbetrouwbaarheid geweest zijn. Het moet ook dankzij die leugenachtigheid geweest zijn. Niet alleen omdat hij mensen om de tuin leidde. Daarvoor waren zijn leugens vaak te duidelijk. Nee, het was juist dat liegen dat een zeker vertrouwen inboezemde.
Gewone mensen als u en ik lijden aan een verdeelde loyaliteit. Enerzijds maken we ons druk over onszelf en/of een of andere zaak waar we warm voor lopen, maar anderzijds onderhouden we zekere betrekkingen met de waarheid – betrekkingen waar we ons nooit helemaal los van kunnen maken. We liegen wel eens, we bakken ze wel eens bruin, maar al te vaak durven we dat toch niet te doen. Daardoor krijgt ons optreden iets halfslachtigs, en keert het publiek zich van ons af. Maar bij Nixon vonden de mensen wat zij graag willen zien: volstrekte toewijding aan één enkel ding: met verzaking van al het andere …
Nixon had voor niets anders belangstelling. Hij was nergens in geïnteresseerd behalve in zichzelf als bevorderaar van het algemeen welzijn. Hij sprak eigenlijk nooit over iets anders, en altijd met grote nadruk.

     Bijna alles wat Karel over Nixon schrijft, kan ook over Trump worden geschreven. ‘Nergens in geïnteresseerd, behalve in zichzelf …’ Ik had het citaat graag daar afgebroken, omdat ‘bevorderaar van het algemeen welzijn’ mij beter van toepassing lijkt op het zelfbeeld van Nixon dan dat van Trump. En verder is Trump, zelfs als hij met de bijbel zwaait, minder huichelachtig dan Nixon. Alles wat hij zegt en doet straalt uit: ‘I’m a crook, and I don’t give a sh*t.’ En hij liegt meer, vaker, onbeschaamder dan Tricky Dick. Zoals Sam Harris schreef op zijn subtack:

Trump is one of the most prolific liars our species has produced. The man lies about everything, great and small. He lies compulsively, incoherently, pointlessly, impossibly.

     Karel drukt zich voorzichtig uit: het succes van Nixon verklaarde hij voor een deel vanuit diens manifest gebrek aan scrupules. Als we naar Trump kijken, zijn er vele andere verklaringen: de naïviteit van de Bible Belters, de rancune tegen de zelfgenoegzame elite, de viscerale afkeer van federale overheidsbemoeienis, de verleidende kracht van loze beloften, het potentieel aan xenofobie dat in elke bevolking aanwezig is, het geloof dat een president de economie kan maken of breken, de bocht van Harris naar het centrum die te laat kwam, enzovoort. Maar die verklaringen had ik ook gevonden zonder Karel.

     Wat nu? bloklettert De Standaard. Toen de eindredactie die kop verzon, was het verkiezingsresultaat nog niet bekend. Ik behoor niet tot degenen die geloven dat de VS nu zullen afglijden naar een fascistische dictatuur. Ik deel de vrees niet die Oprah Winfrey op de laatste Harris-meeting uitsprak, namelijk dat deze verkiezingen, bij winst van Trump, wel eens de laatste zouden kunnen zijn die in de VS worden gehouden. De Amerikaanse democratie heeft Nixon overleefd, maar zijn regering heeft de moraliteit en de geloofwaardigheid van de politiek blijvende schade toegebracht. We kunnen slechts hopen dat nu hetzelfde niet gebeurt.

* Ik heb het citaat heel lichtjes aangepast en de verwijzingen naar Prins Bernhards corruptie - het eigenlijke onderwerp - weggelaten. Het origineel vind je in het Verzameld Werk, 5, p. 91.