On est encore autre chose

     In het Nederlands kennen we het handige voornaamwoordje ‘men’ waardoor we een handeling, uitspraak of toestand kunnen beschrijven zonder dat we moet verduidelijken wie handelt, spreekt of zich in een bepaalde toestand bevindt, of zonder dat we een passieve constructie moeten gebruiken. De Duitsers hebben het voornaamwoord ook : ‘man’.  Een hunner filosofen heeft zelfs een stuk van zijn systeem opgebouwd rond bespiegelingen over ‘das Man’.
     Anders zit dat in het Spaans en het Engels. In die talen bestaan wel de woordjes ‘uno’ en ‘one’, maar die worden niet zo vaak gebruikt, en ze betekenen iets anders. Professor De Kock, die graag statistieken bijhield, heeft in een twintigtal artikels van samen 238 bladzijden maar vijftien keer het voornaamwoord ‘uno’ kunnen aanstrepen en iedere keer betekende het eigenlijk ‘ik’. Dat lijkt ook de belangrijkste betekenis in het Engels. Je zegt: ‘One does what one can’, en je bedoelt dat je zélf doet wat je kunt. In een van de afleveringen van Yes Minister zegt Hacker dat hij zich geen kandidaat stelt om eerste minister te worden maar ‘if one’s colleagues persuaded me, one might reluctantly have to accept the responsibility, whatever one’s own private wishes might be.’ Dat is mooi gezegd.
     In het Frans is het nog anders. Daar hebben we het voornaamwoord ‘on’, dat gebruikt wordt als ons ‘men’ maar vaker nog de betekenis heeft van ‘wij’. Nu las ik echter onlangs  bij Mme du Deffand een anekdote waarin ‘on’ de waarde heeft van het Engelse ‘one’ en het Spaanse ‘uno’. Ze vertelt dat de Keizer van Oostenrijk – Jozef II neem ik aan, zie hier – op reis was en een omgekantelde koets zag langs de kant van de weg. De keizer nodigde de gestrande reiziger uit om plaats te nemen in zijn eigen koets, zonder evenwel zichzelf voor te stellen.
     Er ontstond een gesprek. De reiziger liet de keizer raden wat hij die dag gegeten had. Kippenfricassee? – Nee. – Een lamsbout? – Nee. – Een omelet? – Nee. Uiteindelijk raadde de keizer juist. – Goed geraden, zei de reiziger en hij tikte de keizer op zijn dij. – We kennen elkaar niet, zei de keizer, ik laat je op mijn beurt raden wie ik ben. – Magistraat? – Nee. – Gouverneur? – Nee. – Militair? – Cela peut être, antwoordde de keizer, mais on est encore autre chose.
     In het Nederlands zouden we dat misschien kunnen vertalen met ‘wij’. ‘Wij zijn nog iets anders.’ Maar ’t is toch minder mooi.

Bij een controversiële uitspraak van Jambon

* Ik had tot voor gisteren nog nooit gehoord van het retroactieve kindergeld dat asielzoekers in één keer krijgen na het doorlopen van de asielprocedure. En nu wordt de regeling alweer afgeschaft. 

* Ik heb even moeten zoeken voor ik de uitspraak van Jambon te pakken kreeg in haar oorspronkelijke vorm en context. Een journalist van de De Tijd had ze opgetekend bij een uiteenzetting van de minister-president over het regeerakkoord. Hij had daarbij ook iets gezegd over het retroactieve kindergeld voor vluchtelingen. ‘En dat terwijl ze heel die tijd bad, brood en bed van de overheid kregen. Ik heb het verhaal gehoord van een familie die meteen een huis kon kopen van dat kindergeld. Dat kan toch niet de bedoeling zijn?’ Dat was het dus.

* Er is rond die uitspraak veel factchecking gebeurd, waarvan de kwaliteit in stijgende lijn ging. Eerst had De Tijd uitgerekend dat een gezin met vijf kinderen – zulke gezinnen bestaan – na een asielprocedure van twee jaar 32 000 euro ontving, wat dus te weinig was voor een huis. Daarna had Theo Francken uitgerekend dat zo’n gezin na een asielprocedure van 10 jaar – zulke asielprocedures komen voor –een som kon ontvangen van 160 000 euro, wat dus wel genoeg was voor een huis. Ten slotte rekende de Yves Coemans van de Gezinsbond uit dat zo’n gezin maximum 87.375 euro kon krijgen omdat het retroactieve kindergeld beperkt is tot vijf jaar. ‘Met dat bedrag kan je in ons land in sommige streken inderdaad een klein te renoveren huis kopen,’ zei Coemans.

* Een oude vriend van mij vatte het als volgt samen: ‘Voilà, volgens de Gezinsbond een erg onwaarschijnlijke situatie, door de Jambon voorgesteld als een reële mogelijkheid. Een leugen dus.’

* Van mijn kant gebruik ik het woord leugen minder gemakkelijk, zeker als het een politieke context betreft. De reden heb ik uitgelegd in een vorig stukje ‘De leugen van Joke Schauvlieghe’ (hier). Ook toen werd een politicus in mijn ogen al te lichtzinnig van leugen beschuldigd. 

* Vier jaar geleden organiseerde de vakbond op onze school een informatievergadering waarin werd uitgelegd dat niet alleen onze pensioenleeftijd omhoog ging, maar dat ook onze pensioenen zouden dalen. Wij kregen gedetailleerd uitgewerkte voorbeelden aangereikt van leraar X en lerares Y die allebei vele tienduizenden euro zouden verliezen. Ik heb daar toen een stukje over geschreven (hier) en ik ben er nog altijd trots op dat ik het woord ‘leugen’ niet heb gebruikt.

* Wilfried Vandaele (N-VA) zei  dat de uitspraak Jambon niet meer was dan ‘een boutade, die niet  wetenschappelijk correct moet zijn.’ Dat is een dubieuze formulering. Een uitspraak moet niet wetenschappelijk correct zijn, maar ze moet juist zijn, of zo juist mogelijk. Ofwel heeft Jambon dat verhaal gehoord, ofwel heeft hij het niet gehoord. Paul Cordy (ook N-VA) drukte het op Facebook correcter uit. ‘De anekdote, die blijkbaar ook aan de onderhandelingstafel is verteld (door wie?) maakt deel uit van een lezing van bijna twee uur bedoeld om het Vlaams regeerakkoord uit te leggen. Ongetwijfeld zitten er nog detailfouten in, of sluipen er detailfouten in, omdat je in zo’n lezing wel eens het script verlaat’. Dat lijkt mij realistisch. Die detailfouten maken een lezing niet tot ‘cafépraat’, maar hoe minder van die fouten, hoe beter.

* Jambon heeft laten weten dat hij het verhaal niet gecontroleerd heeft. Dat vind ik niet zo erg. Hij heeft zijn verhaal niet voorgesteld als de gemiddelde situatie. Hij moet de regeling genoeg gekend hebben om in te schatten dat het verhaal mogelijk was. Dat is voor mij genoeg. Maar Jambon heeft ook laten weten dat niet het verhaal en de precieze cijfers belangrijk zijn, maar wel ‘het principe erachter’.  Dat is flauw. Daarmee wordt, in de woorden van Luc Van Braekel, ‘de nefaste invloed van fake news in het algemeen geminimaliseerd.'

* Dat het verhaal en de cijfers niet de ‘essentie’ zijn, maar dat het gaat om de ‘principes erachter’, kreeg ik ook als reactie van een andere oude vriend. De essentie voor hem was, net als voor Jambon, dat het retroactieve kindergeld werd afgeschaft. Mijn linkse vriend vond die afschaffing een geval van discriminatie en schending van de universele mensenrechten. Zelf vind ik de  ‘essentie’ van de hele geschiedenis dat zo’n gunstige financiële ondersteuning meer nieuwe asielzoekers aantrekt.

* Een vriendin vond de uitspraak van Jambon dan weer ‘opruiend’. Daar moest ik over nadenken. Uiteindelijk begreep ik wat ze bedoelde. Je kunt zo’n uitspraak beschouwen als een klacht over het ‘profitariaat’ van de asielzoekers, ook al is de uitspraak wellicht niet zo bedoeld. Zulke klachten over profitariaat helpen ons niet vooruit. Het zijn immers niet de asielzoekers die het retroactieve kindergeld hebben uitgevonden. Het was een systeem opgezet door onze regering. Je kon van die asielzoekers niet verwachten dat ze het geld weigerden. Ikzelf heb indertijd ook nooit de jaarlijkse ‘woonbonus’ geweigerd, alhoewel ik er in principe tegen was. Het systeem zelf was fout.

* De kwestie van de opruiing stelt een regeringspartij voor een dilemma. Zo’n partij moet, als ze een ernstig beleid wil voeren, strikte maatregelen uitwerken om migratie te beperken. Dan zijn er twee scenario’s. Ze kan over die maatregelen ophef maken en dan geeft ze voedsel aan vijandige gevoelens tegen ‘profiterende’ migranten. Ze kan er ook discreet over blijven en dan geeft ze voedsel aan gevoelens van frustratie en onmacht – omdat ‘niemand iets doet’. Of er zijn anderen die er wél ophef over maken, en dan eindigen we weer bij scenario één.

Ik-verhalen zijn interessanter

De maarschalk (1696-1788) en de kardinaal (1585-1642)

     Wie een sterk verhaal te vertellen heeft, kan dat op twee manieren doen. Hij kan, zoals Jan Jambon, zeggen dat hij ‘gehoord’ heeft van een vluchtelingengezin dat met retroactief uitbetaalde kinderbijslag een huis heeft gekocht (hier). Of hij kan ronduit zeggen: ‘Ik kén een vluchtelingengezin dat enzovoort.’ Dat tweede verhaal klinkt interessanter. Ik pas de daarin gebruikte verteltechniek ook soms toe. 
     Zo heb ik wel eens gehoord dat rector Piet De Somer op zijn kantoor ’s morgens al aan de whisky zat.  Dat verhaal is niet erg interessant. Daarom vertel ik liever dat ikzelf om 9 uur ’s morgens op dat kantoor ontboden werd, en, waarachtig, daar zat Piet al aan de whisky. ’t Is een leugen, maar geen erge, want ik ben ooit wel eens op dat kantoor ontboden geweest, en ik heb de rector op vergaderingen ooit wel eens whisky zien drinken. Dus dan kan ik hem evengoed op dat kantoor whisky hebben zien drinken. Misschien heb ik dat wel en ben ik het vergeten. Dan is het zelfs helemaal geen leugen.
     Je kunt het ook omgekeerd doen: een verhaal dat jezelf overkomen is, vertel je in de derde persoon. Daar kunnen allerlei redenen voor zijn. Jan deed dat toen hij nog naar de lagere school ging. Hij vertelde wat een stout kindje in de klas had gezegd of gedaan, en aan de manier waarop hij het vertelde had je al snel door dat hijzelf dat stout kindje was. Hij wou het wat graag vertellen, want hij was trots op zijn stoutheid, maar hij voelde ook een beetje schrik voor een afkeurende respons. Daarom maakte hij er een hij-verhaal van.
    Bij Chamfort (zie ook hier en hier) vinden we een ander mooi voorbeeld. Markiezin de Saint-Pierre, zo vertelt Chamfort, was een keer in een gezelschap waar men kwaad sprak van Richelieu – de maarschalk, niet de kardinaal. Iemand zei dat de maarschalk weliswaar veel vrouwen had gehad, maar dat geen enkele hem echt tot hartstocht had bewogen. ‘Geen enkele?’ riep de markiezin. ‘Dat is gemakkelijk gezegd. Ik ken een vrouw voor wie hij speciaal driehonderd mijl aflegde en toen hij aankwam – hier liet de markiezin zich meeslepen door haar eigen verhaal – heeft hij haar met ongelooflijk geweld op bed gegooid, en wij zijn er de eerste drie dagen niet meer uitgekomen.’
      Bij de markiezin had de trots het uiteindelijk gewonnen van de schrik.

Het 'vingertje' en de nazi's in de Reichstag

     Het Nieuwsblad van 24 december had een kerstwens voor politici. Ze mochten wat beleefder zijn tegenover elkaar. Er mocht wat meer fatsoen, hoffelijkheid, beleefdheid en respect komen, en minder gescheld, gedreig en vijandigheid. Daarbij werd, zoals dat vaak gaat, gesuggereerd dat het vroeger beter was. ‘Er was een tijd dat politici …’ begint Mijlemans een van zijn zinnen op bladzijde 2. ‘De politiek gaat er veel grover aan toe dan vroeger,’ beweert Mark Eyskens op bladzijde 9, en alsof hij zijn uitspraak wou logenstraffen door te bewijzen hoe grof hij zelf kan zijn, voegt hij eraan toe dat de huidige generatie politici – waar hij niet toe behoort – duidelijk laten zien ‘dat de mens van de aap afstamt’.
     Ik weet niet of dat waar is, dat het er vroeger zoveel beschaafder aan toe ging. Slechte manieren in de politiek lijken mij iets van alle tijden en alle plaatsen. Gaston Eyskens, de slimme vader van Mark, zei ooit dat politiek ‘geen stiel was voor blozende maagden’. Hij zal daar zijn redenen voor hebben gehad. In het middelbaar las ik het boek van Mieke Claeys-Van Hagendoren ‘25 jaar Belgisch socialisme’ en daarin staat beschreven hoe in ons Parlement werd gevóchten. Ik kan het niet opzoeken, want ik heb het boek uitgeleend aan een vriend die kort daarna bij een auto-ongeluk is omgekomen. In de jaren twintig van vorige eeuw namen Japanse parlementairen hun eigen knokploegen mee naar de zittingen om niet al het vechtwerk zelf te moeten doen. En in de prille Verenigde Staten verweten de Amerikaanse senatoren elkaar voor ‘boef’, ‘schoft’, ‘fraudeur’, ‘desperado’ en ‘schelm’, zoals je op bijgaande plaatje kunt zien.

     Zulke ruzies zijn zowel gespeeld als gemeend. Een parlementaire democratie is een spel van wisselende coalities, met wisselende vrienden en vijanden, en door theatrale ruzies maakt men duidelijk met wie men een coalitie tijdelijk uitgesloten acht. Dat is het spelgedeelte. Maar politiek is ook een kwestie van hartstocht. Dat zal op sommige familiefeesten van 24 december pijnlijk duidelijk geworden zijn, ondanks de goede voornemens die de N-VA-gezinde oom en de Spa-gezinde neef op voorhand hadden gemaakt. Ik ken collega’s bij wie je op café beter elk politiek onderwerp vermijdt als je geen glas bier over je hoofd wil krijgen.  Als die collega, die oom en die neef zich al zo laten meeslepen, waarom zou dat bij politici – of all people – beter gaan.
     Ik heb dus enig begrip voor dat geruzie. Een poos geleden wou de nieuwe Vlaamse regering het begrotingsdebat in het Parlement eerst over de principes voeren en daarna pas over de cijfers. Jambon beloofde de cijfers binnen enkele dagen op punt te hebben. ‘Te laat,’ riep PVDA-parlementair Jos D’Haese als een rebels ettertje. ‘Dat gaat gij niet bepalen,’ antwoordde Jambon als een autoritaire schooldirecteur. Ik vond dat goed gespeeld van beide heren, maar toch vooral van D’Haese. Ik heb met andere woorden weliswaar liever wat meer fatsoen en wat meer inhoud, maar ik vind het geen drama als er wat drama wordt opgevoerd. Als Karel de Gucht het Vlaams Belang uitmaakt voor ‘mestkevers’, ach ja, ’t is Karel maar, en als Tom Lannoye zijn burgemeester een ‘oude hoer’ noemt, ach ja, we kennen Tom, of als als die burgemeester zelf het woord ‘watermeloen’ bovenhaalt om de voorzitter van Ecolo te typeren, ach ja, zo spreekt die burgemeester nu eenmaal, en ’t is nog waar ook.
    Maar er zijn grenzen. Op de Antwerpse gemeenteraad riep Sam van Rooy (Vlaams Belang) laatst iets naar Hicham El Mzaihr (sp.a) dat ik niet aanvaardbaar vind. El Mzaihr had de partijen van de oppositie scherp aangevallen: de Groenen, de PVDA en hief daarna de vinger op om ook Vlaams Belang de mantel uit te vegen. ‘Doe dat vingertje weg, reageerde Van Rooy, je bent hier niet in Marokko’. Bart De Wever noemde die uitval een schande en ik vind dat terecht.
     Dat opgestoken vingertje behoort geloof ik tot de moslimretoriek. Mijn collega’s van godsdienst zitten bij nascholingen wel eens tegenover een inspecteur-adviseur van het islamonderwijs. Dat blijkt dan een vriendelijke, verdraagzame man te zijn, maar, zeggen ze erbij, hij heeft de vervelende gewoonte bij het spreken met de vinger naar de hemel te wijzen. Dat gebaar is overigens niet exclusief islamitisch want Castro gebruikte het ook (hier) en die was geen islamiet, kwam niet uit Marokko en was niet verdraagzaam. Maar dat ongelukkige gebaar aangrijpen om de Marokkaanse afkomst van een politieke opponent ter sprake te brengen, zelfs in een scherpe polemiek, is fout. Ik weet niet hoe we in ons land ooit een betere verstandhouding tot stand zullen brengen tussen wat De Wever ‘oudkomers’ en nieuwkomers, noemt maar dát is zeker niet de manier.
     Een andere grens werd overtreden toen Filip Dewinter en Bart Somers ruzie maakten in het Vlaams Parlement. Er was brand gesticht in een gebouw in Bilzen dat zou worden gebruikt om asielzoekers op te vangen. Filip Dewinter veroordeelde de brandstichting, maar verweet Bart Somers vooral dat hij de brandstichting misbruikte om een reclame te maken voor een ruim asielbeleid. De tussenkomst van Dewinter deed denken aan de halfslachtige manier waarop sommige moslimpropagandisten een terreuraanslag door hun geloofsgenoten veroordelen en daarbij vooral spreken over het gevaar van de islamofobie. (Zie ook hier).
     Ik vond de tussenkomst van Dewinter ongepast, maar het antwoord van Somers was veel erger. ‘Laat ons afstand nemen van dat clubje daar,’ zei hij, ‘dat zich op een moment dat we discussiëren over brandstichting gedraagt als een bepaalde fractie in de Reichstag. ‘Mijn vader, voegde hij eraan toe,  ‘is in de oorlog weggevoerd om verplicht te worden tewerkgesteld in de Messerschmitt-fabriek in Duitsland.’
     Dat is een lage streek die niet thuishoort in een politiek debat. Mijn eigen vader is net als de vader van Somers weggevoerd om te gaan werken in een Duitse wapenfabriek. Maar dat geeft mij niet het recht om Vlaams Belang van 2019 gelijk te stellen aan de terroristische nazimoordenaars van 1933 en later. Mijn vader zelf zou er, ondanks – of eerder juist vanwege – zijn wegvoering, niet aan denken om die twee aan elkaar gelijk te stellen. Ik heb dat als jonge, linkse propagandist aan de universiteit wel gedaan: in de aula’s gaan oproepen om een bijeenkomst van Vlaams Blok-jongeren te verstoren, ‘omdat het nazi’s waren’.  Ik schaam mij daar een beetje voor, maar niet heel erg, want zo dacht ik nu eenmaal. Maar dat ik bij die oproepen ook mijn vader ter sprake bracht, en die verplichte tewerkstelling, en dat ik daar applaus voor kreeg, dáár schaamde ik mij toen al voor, al liet ik het niet blijken.

Links een autoritaire leraar - rechts een autoritaire architect

Maaike Neuville en K3

     De actrice en columniste Maaike Neuville heeft onlangs in het Vlaams Parlement het debat over de cultuursubsidies gevolgd en ze schreef daarover een stukje in De Morgen. Maaike had het gebeuren ‘met open mond’ aanschouwd. Ze schrijft het twee keer. De parlementsleden hadden voortdurend ruzie gemaakt en ze hadden niet écht naar elkaar geluisterd. Toen Jan Jambon het woord had genomen nam, herhaalde hij bijna woordelijk wat hij daarvóór al in de commissie Cultuur had gezegd.
     Dat laatste vind ik eigenlijk niet zo erg. Ik zou het erger vinden als hij in het Parlement het tegenovergestelde kwam vertellen van wat hij in de commissie had gezegd. Maar dat die politici niet luisteren naar elkaar, dat is inderdaad jammer. Het is ook niet gemakkelijk met 150 parlementsleden – als ze er allemaal zijn – een beschaafde en diepgaande discussie te voeren. Hopelijk doen die mensen dat beter in de kleinere parlementaire werkgroepen.
     Een van de aanmerkingen van Maaike trof mij in het bijzonder. Ze beschrijft hoe ze daar in de tribune zat met een aantal collega’s,  en hoe de parlementsleden maar onder elkaar bleven tateren zonder acht te slaan op de artiesten. Er was een ‘totale afwezigheid van enige connectie met de mensen uit het domein … terwijl wij daar met een twintigtal mensen op zaten toe te kijken’. Maaike zag de parlementsleden, maar de parlementsleden zagen Maaike niet.
     Het deed mij denken aan iets van lang geleden. Jan moet vier of vijf jaar zijn geweest. Wij waren naar Antwerpen gegaan om Sinterklaas de zien. Na enig wachten op de oever van de Schelde meerde de boot aan en de Sint kwam aan wal, daarbij vergezeld van de zangeresjes van K3. De kinderen juichten en lachten en hadden veel pret. Maar plots begon Jan onbedaarlijk te huilen. Wat er scheelde, vroegen wij. Hadden wij geen goed plekje bemachtigd? Kon hij de Sint en K3 niet goed zien? Ja, dat wel, snikte hij, maar K3 ziet mij niet.

Ingetogen kerstmuziek

    Op de laatste dag van het eerste trimester brengt de klassenleraar een aantal uurtjes door met zijn leerlingen. Dat is voornamelijk om de rapporten uit te delen. Soms worden er kleine geschenkjes uitgewisseld of een stuk kerstcake genuttigd. Of een leerlinge kiest op de computer een playlist met kerstmuziek.

     Voor iemand van mijn generatie valt dat laatste nogal tegen. Die vrolijke dansliedjes van Sia, Katy Perry en Ariana Grande roepen voor mij geen kerstsfeer op. Zij zijn te Amerikaans, te veel Jingle Bells, te veel Santa Claus, te weinig kerststal-met-kindje-en-os-en-ezel. Mensen van mijn generatie willen Stille Nacht, of ingetogen middeleeuwse melodieën, of desnoods liedjes van Armand Preud’homme die we als kind op de blokfluit leerden spelen, liedjes met andere woorden die je vooral aantreft op knullige cd’s met kinderkoren, xylofoons, triangels en blokfluiten.

     We moeten de schuld voor die ongepaste vrolijkheid niet alleen bij de Amerikanen leggen. Onze eigen Europese barokcomponisten hebben hier eveneens veel kwaad gedaan. Bach met Jauchzet, Frolocket, Händel met Tochter Zion. Zelfs als je dat op een wollig-warme piano speelt, klinkt het alsof vier of vijf trompetten aan het schetteren zijn.
     Ik begrijp overigens de redenering van de barokkers. De geboorte van Jezus betekende dat de mensheid van het Kwaad werd verlost. Dat is uitermate goed nieuws want met het Kwaad valt niet te spotten. Er is dus reden tot blijdschap. Maar er zit in die kijk, naar mijn smaak, te weinig gevoel voor drama en melodrama.
     Het gaat mij in de eerste plaats om het melodrama. Jozef en de hoogzwangere Maria die geen onderdak vinden in Betlehem. Alle hotels en restaurants in Betlehem die volgeboekt zijn. Wij hebben dat eens meegemaakt in Praag op kerstavond 1990 : geen enkel restaurant dat ons wou binnenlaten. Gelukkig was mijn vrouw niet hoogzwanger en hadden we wel een warme kamer waar we naartoe konden. Een koude nacht in een stal bleef ons bespaard.
     Dan drama. De mensheid is, geloof ik, niet van het Kwaad verlost door de geboorte van Christus, maar door zijn lijden en dood. Dat lijden en die dood beginnen eigenlijk al bij de geboorte. Eigenlijk kun je al bij de geboorte zingen van ‘O hoofd vol bloed en wonden’ of ‘We zetten ons in tranen neer’. Maar dan overdrijven we weer in de andere richting.
     Het beste is om, zoals altijd, het gouden midden op te zoeken: vrolijk noch gekweld, maar sereen. Nu zijt wellekome, Adeste Fideles, en het wondermooie First Noel.  Dat laatste is ook heel geschikt als achtergrondmuziek terwijl je in je boekenkast op zoek gaat naar een kerstverhaal van Charles Dickens (hier).

Examens verbeteren

     Laatst vroeg de kassierster in de supermarkt mij of ik nog veel examens te verbeteren had. Dat viel eigenlijk mee. Collega’s van biologie of aardrijkskunde moeten soms tweehonderd of driehonderd examens verbeteren, maar ik geef Nederlands, wat een vieruursvak is. Daardoor heb ik nooit veel meer dan honderd leerlingen en dus ook nooit veel meer dan honderd examens.

      Ook heb ik in de loop der jaren veel meerkeuzevragen bedacht die ik telkens opnieuw gebruik. De helft van mijn verbeterwerk bestaat erin om lange lijsten letters te overlopen die ik dan vergelijk met mijn eigen lijst. Ik moet alleen een beetje opletten dat ik een M niet lees als een H, of een U als een V.
     Als dat klaar is, kan ik aan de zogenaamde ‘open vragen’ beginnen, waar de leerlingen in korte opstelletjes moeten weergeven wat ze van de leerstof begrepen hebben. Soms staat daar iets grappigs bij, maar meestal niet. Dit jaar heb ik twee keer gelachen. Een leerling van het zesde jaar had bij een vraag over de Drie Musketiers iets geschreven over de Franse ‘Hunegoten’. ’t Is een leuk woord als je het uitspreekt. Bij een andere vraag mocht men zelf een auteur uitkiezen om te bespreken. Een leerling had de auteur van Oliver Twist uitgekozen en schreef: ‘Charles Dickens was een Engelsman die boeken schreef en heel rijk werd.’ Dat was de zuivere waarheid.
     Het lastige aan verbeteren, zoals aan veel lerarenwerk, is dat het mij vooral veel inspanning kost om eraan te beginnen. Ik geloof zelfs dat díe inspanning groter is dan die van het verbeteren zelf.* Ik leg de examens in stapels in mijn werkkamer, op de vloer, klas per klas, en ga dan in de woonkamer een appeltje schillen, mijn lesje op de piano spelen of wat tv kijken. Ik zou eigenlijk een stukje willen schrijven, maar dat kan niet, want dan moet ik in de werkkamer komen en van die kamer ben ik bang geworden, meer dan van de examens die er liggen. Meestal los ik mijn probleem op door mijn examens naar de woonkamer te verhuizen en het verbeterwerk daar te doen.
     Wat ook helpt is, als je jezelf beloont tijdens het werk. Ik zou, als ik wilde, een muziekje kunnen opzetten, af en toe van een glaasje wijn nippen, of om de zoveel bladen een chocolaatje te eten. Ik doe niets van dat alles. Wel heb ik mij jarenlang beloond door mijn verbeterinstrument met zorg uit te kiezen. Ik had een Scheaffer vulpen – Connoisseur 1920 – die ik vulde met een mengsel van rode en bruine inkt. Die lag goed in de hand en ik voelde mij een beetje alsof ik de beroemde advocaat Thierry Claeys was, mijn vroegere baas, die ook zo’n pen en zo’n inkt gebruikte. Toen ik die pen wat beu was, ben ik overgeschakeld op dikke rode potloden met een vettige schrijfpunt. Ik moet dan wat harder drukken, maar ik kan er mooi, dikke strepen mee trekken. Dan voel ik mij een beetje alsof ik Stalin ben die op namenlijsten met strepen en kruisen aanduidt wie er moet worden doodgeschoten.
     Een van de beloningen die ik mij gun, is wat eigenaardig. De open vragen, moet je weten, verbeter je niet examen per examen, maar vraag per vraag, zodat je beter onthoudt hoeveel punten je voor welke stommiteit precies aftrekt. Dat betekent dat dezelfde examens, met dezelfde namen van leerlingen, verschillende keren terugkomen. Sommige van die namen – niet allemaal – zeg ik dan als beloning luidop. Het eerste jaar dat ik les gaf, had ik een leerlinge die Carolien de Caboter heette. ‘Carolien de Caboter’, zei ik dan luid, telkens als ik een toets van haar verbeterde. Mijn vrouw werd dan boos.
     Ik heb ondertussen mijn systeem verfijnd en bij de meeste namen heb ik iets toegevoegd: een Philippe wordt ‘Philippe le Bon’; een Hannah wordt ‘Hannah and her sisters’, een Saartje wordt ‘Saartje en haar kaartje’ en een Zita wordt ‘de mooie Zita’, omdat mijn gedachten dan uitgaan naar de laatste keizerin van Oostenrijk. Bij Franse namen, Jacqueline of Pénélope bijvoorbeeld, gebeurt het dat ik een stuk van een liedje zing: ‘Jacqueline, jolie Jacqueline, belle fille’ of ‘Combien de Pénélopes passeront illico pour des fieffées salopes’. Soms doe ik alleen iets met de uitspraak van een naam. Alexander spreek ik op zijn Engels uit: ‘àlikgzànder’; en Willem wordt ‘wullum’.
     Het stelt allemaal niet veel voor, maar je wordt er niet dik van, zoals van chocolaatjes. 


* Ik had hier graag geschreven dat zoiets een klassiek geval van ‘egodepletie’ was, maar die theorie schijnt voort te bouwen op niet-redupliceerbare experimenten.  Jammer eigenlijk.

De Schaeffer Connoisseur 1920 met bijhorende balpen

Fake News op Clericks Weblog

      We lezen allemaal wel eens iets anders dan wat er staat. Ik heb dat vaak met krantenkoppen en reclameboodschappen. Hoe groter de tekst, hoe groter de kans dat ik iets fout lees. Er verschijnt een stuk over toenemend moslimtoerisme, en dan heb ik moslimterrorisme gelezen. En nu is het mij overkomen met een stuk van Peter Mijlemans over de Britse verkiezingen. Ik las in een opschrift naast de foto dat de Britten moesten kiezen tussen het ‘ultra-liberalisme’ van Boris Johnson of het ‘democratisch socialisme’ van Jeremy Corbyn. Ik kon mijn ogen niet geloven en las het stuk enkele keren opnieuw.
     ‘Democratisch socialisme’, hoe kwam Mijlemans erbij. Dat was een woordcombinatie die na de jaren zeventig van de twintigste eeuw niet meer gebruikt wordt. Wou hij met alle geweld het adjectief ultra gebruiken voor het liberalisme van Johnson en had hij dan maar het eerste beste adjectief genomen om het socialisme van Corbyn daar niet zo moederziel alleen voor de leeuwen te gooien.
     Vaak laat ik een stukje een paar dagen, of weken, rijpen in mijn hoofd, maar hier moest ik snel zijn. Ik zag het meteen voor mij: een woord over Ed van Gasse en zijn kutkrantenkoppen, dan iets over citaatkoppen die je  op het verkeerde been zetten, en uiteraard iets over de adjectieven van Mijlemans die je gemakkelijk van plaats kon verwisselen, en die dus betekenisloos waren. Ik had meteen ook een idee voor een titel: ‘Onbetrouwbare koppen’ en daarbij dan de portretten van Johnson en Corbyn, wat een mooi double entendre zou opleveren.
    Ik heb het stukje snel geschreven, en op mijn blog en op facebook geplaatst.*
     Achteraf dacht ik: zou het niet fijn zijn om een foto van de gewraakte krantenpagina aan mijn tekst toe te voegen. Misschien geloven de lezers dat niet, van dat democratisch socialisme. Ik ga dus naar de digitale krantenkiosk en open het artikel. De adjectieven staan er nog. Goed. Die ga ik nu omcirkelen met een rode streep. En dan pas zie ik dat er staat ‘dogmatisch socialisme’.
     Hoe is het mogelijk? Die bedriegers van Het Nieuwsblad hebben hun fout gezien en hebben stilletjes, terwijl niemand aan het kijken was, snel even ‘democratisch’ in ‘dogmatisch’ veranderd. Dat zal ze zuur opbreken, want nu maak ik een foto van de papieren krant! Ik ga de krant zoeken, sla die open en, verdomd, daar staat ook ‘dogmatisch’. Ik had het al die keren verkeerd gelezen.
     Om kort te gaan, lieve lezers, ik was fout, en Mijlemans had minstens voor de helft gelijk. Het liberalisme van Johnson is dan misschien allesbehalve ‘ultra’, maar dat het socialisme van Corbyn dogmatisch is, daar kunnen we het over eens zijn.

* Dit is het stukje dat ik geplaatst had:

 Onbetrouwbare koppen

Mijn facebookvriend Ed Van Gasse stoort zich aan kranten die kutkoppen gebruiken. Dat zijn koppen boven een stuk die de inhoud van dat stuk slecht weergeven. Hij geeft daar op zijn pagina treffende voorbeelden van. 

     Nu is het maken van een kop een moeilijk werkje: hij moet kort zijn, snedig, een idee geven waar het artikel over gaat, en de lezer zin geven om het stuk ook te lézen. De kop mag niet te braaf zijn, maar moet ook niet te veel provoceren. Doe het maar eens.

     Zelf erger ik mij het meeste aan koppen die schijnbaar een feit vaststellen, maar in werkelijkheid de mening weergeven van een of andere geïnterviewde. Ik krijg die koppen dan binnen in mijn mailbox. ‘Scholen die een hoofddoek verbieden, verspillen enorm veel talent,’ dat soort dingen. Tiens, denk ik dan, zou daar onderzoek naar gedaan zijn? Wie heeft dat onderzocht? Hóe heeft men dat onderzocht? Wat zijn de cijfers? Maar als ik het stuk open, blijkt het om een interview te gaan met een of ander parlementslid van Groen, en, ja, die vindt dat, van dat talent en die hoofddoeken. Ik erger mij dan dood. Ik had beter op de aanhalingstekens moeten letten.

      Het probleem ligt trouwens niet alleen bij de koppen. Vandaag zag ik in Het Nieuwsblad een stuk van Peter Mijlemans over de Britse verkiezingen. ‘De minst populaire wordt premier,’ luidde de kop, met een foto van Boris Johnson en Jeremy Corbyn. Dat lijkt mij de stand van zaken in Groot-Brittannië goed weer te geven. Maar naast de foto van Johnson en Corbyn stond een kort fragment in een grotere, zwartere letter dan de rest van de tekst. Journalisten noemen dat een ‘streamer’. En in die ‘streamer’ las ik dat de Britten vandaag moesten kiezen ‘het ultra-liberalisme van Boris Johnson of het democratisch socialisme van Jeremy Corbyn’.
     Ja, als je het zo stelt, dan zijn de Britten wellicht beter gediend met dat democratische ding dan met dat ultra-ding. Maar we kunnen het voor hetzelfde geld natuurlijk omkeren en de Britten laten kiezen tussen het democratisch liberalisme van Johnson en het ultra socialisme van Corbyn. Daarmee doen we, geloof ik, de waarheid weinig geweld aan, of in elk geval neit meer dan Mijlemans deed. Zou die overigens lang nagedacht hebben over de plaats van zijn adjectieven? Zowel een positief als een negatief antwoord werpen een ongunstig licht op de zaak.

Meent Magnette dat nu?

     Met de maatregelen die Magnette in zijn nota opneemt kan hij een regering vormen met PS, SP.a,  Groen, Ecolo en misschien PVDA-PTB. Samen hebben ze dan 64 zetels op de 150. Dat is natuurlijk wat krap, maar de huidige regering heeft ook maar 52 zetels, dus, waarom niet?
     Maar ’t is een grapje natuurlijk. Die rood-groene regering komt er niet, en de meeste maatregelen die Magnette nu voorstelt ook niet. ’t Is een schertsnota.

     Neem het grote plan om het héle bedrijfswagenpark te vervangen door elektrische auto’s … tegen 2023 – binnen ongeveer drie jaar dus – dat is om zoveel redenen onmogelijk dat je niet weet waar je moet beginnen. Om het eerste het beste te nemen: weet de studiedienst van de PS hoeveel bedrijfswagens er in ons land rondrijden en hoeveel kilometers die afleggen? Zou dat niet zo zowat de helft van het totale aantal gereden kilometers zijn? En heeft die studiedienst uitgerekend hoeveel inkomsten de staat zou verliezen als de helft van de accijnzen op benzine wegvallen? Natuurlijk hebben die mensen dat uitgerekend. Als er iets is waar ik op betrouw, dan is het wel op het cijferwerk van de PS-studiedienst. Die weten tot op de cent na hoeveel elke maatregel zal opbrengen voor, of kosten, aan hun electoraat.
     Waarom doet Magnette dan zo’n onzinnig voorstel, dat nog onzinniger wordt als je het samen neemt met alle nieuwe uitgaven die hij voorstelt?
     Ik weet niets van wat zich achter de schermen afspeelt, maar ik denk er het mijne van. Magnette wil, geloof ik, in de eerste plaats N-VA weg van de onderhandelingstafel krijgen. Hij stelt dus een provocerende nota op die grote zekerheid biedt op de ‘belastingstsunami’ die N-VA zegt te willen vermijden. Hij voegt er nog de kernuitstap aan toe, de federale kieskring en de afschaffing van de gesloten asielcentra. En als de N-VA dan woedend de deur dichtslaat, kunnen de echte onderhandelingen beginnen om de liberalen erbij te krijgen. De helft van de voorgestelde economische maatregelen wordt dan in de prullenmand gegooid, en de andere helft wordt nog eens goed nagerekend door de studiedienst.
     Na die onderhandelingen leest Gwendolyn Rutten op televisie een lijstje voor van alle maatregelen die ‘ze heeft kunnen tegenhouden’. Magnette vertelt aan links Wallonië, dat twijfelt tussen PS, PTB en Ecolo, dat hij veel verder had willen gaan, maar ‘de liberalen wilden niet mee’. De elektrische bedrijfswagens voor 2023 komen er niet, maar de N-VA is toch maar mooi buiten de regering gehouden. Dat is een hele troost.

     Om die truc te laten slagen, vind ik, moeten de Vlaamse liberalen zich eerst een tijdje als een preutse maagd gedragen – dat moet Gwendolyn toch kunnen als ze erg haar best doet – een maagd die niet al te snel toegeeft aan de lusten van de Zuiderse minnaar. Ik begrijp dan ook niet waarom Bart Somers en Mathias De Clercq op voorhand zo te koop lopen met hun paarse geestdrift. Maar ze zullen wel andere afwegingen maken.
     Verder moet ook N-VA het spel willen meespelen, of liever, het spel willen verlaten. En als ze dat niet willen? Ik moet er niet aan denken. En ik ben de enige niet. Peter Mijlemans van Het Nieuwsblad siddert bij de gedachte. In zijn laatste hoofdartikeltje smeekt hij of N-VA alstublieft zou willen opstappen. De partij moet de ‘stekker eruit trekken’. Het zou de partij ‘sieren’.

     Kijk, als Mijlemans dat zo mooi vraagt …

Zet Bart Somers zijn geld in op paars-groen?

   Bart Somers kwam op vtm vertellen dat N-VA liever in de oppositie wou dan in de federale regering.  Somers weet dat. Ik van mijn kant weet niets. Soms vermoed ik iets. Zo vermoed ik dat Somers zélf N-VA liever in de oppositie wil, met wat meer ruimte voor de liberale familie en, wie weet, misschien wel een Vlaamse eerste minister van die familie. Maar ik weet dat niet.
      Somers kan dus gelijk hebben over die oppositiekeuze van N-VA. Ik ben slecht op de hoogte van wat discreet achter de schermen gebeurt. Ik ben daar niet bij. Somers is dan weer slecht op de hoogte van wat vóór de schermen gebeurt.  Zo verklaarde hij dat N-VA was ‘gaan lopen’ uit de vorige federale regering. Dat is niet waar, en dat weet ik want daar was ik bij wijze van spreken wel bij. Die zaken werden wekenlang voor de televisiecamera’s uitgevochten in het parlement. N-VA wou niet dat de regering het Marrakesh-pact ondertekende, en de andere partijen wilden dat per sé wel. Als Bart Somers zijn partij toen had overtuigd om het pact te verwerpen, was N-VA niet ‘gaan lopen’. En als Somers iets anders beweert, liegt hij.
     Somers zegt nog iets eigenaardigs. Omdat N-VA uit de federale regering was gestapt, beweert hij, was de partij een vierde van haar kiezers verloren. Hier hebben we een uitspraak over feiten (de uitstap uit de regering, het verlies van kiezers) en over een oorzakelijk verband (het tweede komt door het eerste). Aan mijn leerlingen leg ik uit dat zo’n oorzakelijk verband altijd een kwestie van speculatie is. Maar sommige speculaties zijn plausibel en andere dubieus. We weten – dat is onderzocht – dat N-VA vooral kiezers verloor aan Vlaams Belang. Bart Somers beweert dus dat N-VA minder kiezers zou hebben verloren als ze het Marrakesh-pact wel hadden aanvaard en in de regering waren gebleven. Ik beweer dat de partij in zo’n geval juist méér kiezers aan Vlaams Belang zou hebben verloren. Welke bewering is de meest plausibele?
      Somers heeft overigens ook verstandige zaken gezegd. De N-VA-uitstap uit de regering heeft volgens hem catastrofale gevolgen gehad. Ja, dat is waar. Denkt Somers aan Maggie De Block op asielbeleid? Of heeft hij het over de ontsporing van de begroting? Ik denk het laatste. Blijkbaar kunnen de liberalen  zonder N-VA die ontsporing moeilijk tegenhouden. Als Somers dát bedoelt heeft hij gelijk. Maar zou dat beter lukken met het soort paars-groene regering waar Somers nu blijkbaar zijn geld op inzet?

Abortus, vrije meningsuiting en het 'hellend vlak'

    De drogreden van het hellend vlak kom je in zijn pure vorm niet vaak tegen. Bij de Simpons heb je de redenering van Fat Tony. Als je één brood mag stelen om je kind te eten te geven, dan mag je ook een vrachtwagen vol brood stelen om je hele familie, of je hele straat, te eten te geven; dan mag je ook een vrachtwagen vol sigaretten stelen als je familie, of de mensen in je straat, liever roken dan eten. En of je die broden of sigaretten nu weggeeft, dan wel verkoopt aan weggeefprijzen, dat is ook al ongeveer hetzelfde. ’t Is aardig gevonden, maar de rechter lacht je uit in je gezicht als je zo’n argument aandraagt.

   Er is echter een verwante drogreden die juist heel vaak voorkomt en die ik hier ‘de waarschuwing voor het hellend vlak’ noem. Je hoort die bijvoorbeeld bij tegenstanders van abortus. Als je abortus toelaat op 12 weken, zeggen die tegenstanders, ga je die uiteindelijk ook toelaten op 16 weken, op 18 weken, op 22 weken en op 39 weken. En dan kun je even goed infanticide gedogen zoals dat naar het schijnt in het oude Sparta en het oude China voorkwam als een kind niet volmaakt was van lijf en leden, of tot het vrouwelijk geslacht behoorde. Voorstanders van abortus kunnen hetzelfde doen. Als je geen zwangerschapsafbreking toelaat op 12 weken, zeggen die voorstanders, omdat je dan zogezegd een mensje in wording vermoordt, dan kun je dat ook zeggen van een zwangerschap van 10 weken, of van 8 weken, of van 2 weken, of van één dag. Dan moet je ook de morning-after pil verbieden, en in een moeite door de gewone pil, want een vruchtbare eicel moedwillig naar de verdommenis helpen is misschien geen hele, maar dan toch een halve moord.

    Ik voel een grote weerzin tegen dat soort ‘waarschuwingen’. Voor- en tegenstanders die met wilde gebaren wijzen op  de uitersten van het continuüm, werken op mijn zenuwen. Een volledig abortussverbod heeft in het verleden geleid tot de breinaalden van de engeltjesmaaksters. Wie wil daar naar terug? En omgekeerd is de kans dat infanticide in een moderne maatschappij ooit wordt gedoogd, erg, erg klein. Voor- en tegenstanders gaan dus beter op zoek naar een werkbare toetsteen en een duidelijke afbakening waar ze het min of meer  eens over raken. In het geval van een ongeboren baby kan gedacht worden aan afmetingen, ontwikkeling van organen en zenuwstelsel , pijnervaring, onafhankelijke levensfuncties, levensvatbaarheid buiten de baarmoeder … 
     En als men het er níet over eens raakt, moet maar een wat willekeurig compromis worden gezocht. In huidige discussie tussen 12 en 18 weken, hel ik over naar de 12 weken, of misschien naar de 14 weken, want ik ben eerder tegenstander, maar niet fanatiek. Met de 12-wekenregel worden in ons land nu al 20 000 abortussen per jaar gepleegd, tegenover 120 000 geboorten*. Dat is veel. Slechts een 500-tal vrouwen moet wegens overschrijding van de 12-wekenregel uitwijken naar Nederland of het Verenigd Koninkrijk. Dat is amper 2,5 %. Moet men daarom de wet veranderen? Maar zoiets zeg ik nú. Ik heb wel eens gehoord van héél christelijke huisvaders en huismoeders die als het om hún dochter ging héél snel hun mening over abortus herzagen.
     Kortom, in het algemeen, en in de abortuskwestie in het bijzonder, verwacht ik weinig heil van waarschuwingen voor een hellend vlak. 
     In één geval echter vind ik dat soort waarschuwingen wél terecht. Dat is met name als het gaat om de vrijheid van meningsuiting en om het gevaar van censuur. Het abortuswetsvoorstel van Open-Vld (hier) – van onder andere Goedele Liekens –  bevat een merkwaardig artikel 3. De huidige wet voorziet zware straffen voor ‘hij die probeert te verhinderen dat een vrouw vrije toegang heeft tot een zorginstelling die zwangerschapsafbrekingen uitvoert.’ Daar heb ik geen probleem mee. Open-Vld stelt nu voor om bij dat ‘verhinderen’ toe te voegen:  ‘fysiek of op enige andere manier’. In de toelichting wordt uitgelegd dat dat ‘bijvoorbeeld het verspreiden van valse informatie’  betreft. Dat gaat wel erg ver. Het wetsvoorstel van de MR (hier) stelt iets voor dat in dezelfde richting wijst. De MR-mensen eisen namelijk straffen ‘voor wie morele of psychologische druk uitoefent … jegens de zwangere vrouw dan wel tegen het … personeel van een zorginstelling.’

     Nu ben ik een verklaard tegenstander van valse informatie, en van morele of psychologische druk. Op de televisie zie je soms van die opgewonden Amerikanen die vlugschriften uitdelen in de buurt van een abortuskliniek. Ik denk dan altijd dat die mensen zich beter bezig zouden houden met hun eigen zaken. Maar ik vind het wel fijn dat die vlugschriften kúnnen worden uitgedeeld, ongecensureerd, ook al bevatten ze informatie die door voorstanders van abortus als ‘vals’ worden beschouwd. Ik ben dus, samengevat, een verklaard tegenstander van valse informatie, maar ik ben ook een verklaard vóórstander van de vrijheid om informatie te verspreiden die in mijn eigen ogen zo vals is als een vals gebit. Of die dat is in de ogen van Goedele Liekens. Of in die van een rechter van eerste aanleg.

     In de zeventiende eeuw ontstond de gedachte dat je bepaalde daden van burgers kon verbieden, maar niet hun meningen. In de achttiende eeuw begon men het aanvaardbaar te vinden dat die meningen ook werden verspreid. En in de negentiende en twintigste eeuw werd de vrije verspreiding van meningen, in gesproken of gedrukte vorm, de algemene regel in de meeste Westerse landen. Er waren uitzonderingen voor onzedelijke boeken, godslastering en belediging van buitenlandse staatshoofden. De erotische avonturen van Conny en Mellors las je in L’amant de Lady Chatterley omdat de oorspronkelijke uitgave in Engeland en Amerika verboden was. Ook mocht je God niet voorstellen als een ezeltje met een geheime opening en mocht je op straat niet roepen dat Johnson een moordenaar was. Die uitzonderingen zijn een voor een gesneuveld.
     Maar nu worden nieuwe uitzonderingen gemaakt. Als ik die bepalingen lees in de wetsvoorstellen van Open-VLD en MR , wil ik dus, voor één keer, waarschuwen voor een hellend vlak. Als díe bepalingen worden goedgekeurd, ben ik bang dat er ook bepalingen volgen die ‘valse informatie’ verbieden op anderen terreinen: over vaccinatie en geneesmiddelen, over snelheidsbeperkingen, over dierenrechten, over gezonde voeding en ongezonde leefgewoonten, over urbanisatie en lintbebouwing, over islam en jodendom. Zal de volgende klimaatwet een artikel bevatten over ‘valse klimaat-informatie’? En zal de ‘alarmist’ Nic Balthazar (hier) op grond van die wet kunnen worden vervolgd? Of zal de wet zo worden verwoord dat alleen de ‘negationist’ Jan Jacobs kan worden vervolgd? Of misschien ook de ‘optimist’ Maarten Boudry? Die zal dat niet fijn vinden, daar samen in de beklaagdenbank met Jacobs.
     Waarschuwen voor het hellend vlak moet in een beschaafd debat een uitzondering blijven. Maar als het de vrije meningsuiting betreft lijkt ze mij gewettigd vanwege twee redenen. Ten eerste is het gevaar van afglijden reëel. Met de huidige politiek correcte mode zijn oproepen tot censuur en erger geen uitzondering meer. (Zie hier en hier) Laatst riep Draulans nog op om voor het klimaatbeleid het hele democratische proces af te schaffen (hier). Aan veel Amerikaanse universiteiten wordt de ‘pensée unique’ boven de vrije discussie gesteld, tot groot verdriet van ouderwetse rationalisten als Steven Pinker (hier). Dat is één reden om voor het hellend vlak te waarschuwen. 
     De tweede reden is dat één van de uitersten van het continuüm, anders dan in het abortusdebat,  hier wél werkbaar is. Het is heel goed mogelijk om in bijna alle omstandigheden de volledige vrijheid van meningsuiting toe te laten.** De Amerikanen doen het al zo lang. Toen in de jaren vijftig en zestig het communisme een reële dreiging betekende, lieten de meeste democratische landen toe dat communistische partijen hun propaganda vrij verspreidden. Toen in de jaren zeventig en tachtig de Ierse en Baskische nationalisten de ene vreselijke bomaanslag na de andere pleegden, werd de propagánda voor dat nationalisme níet verboden. De bomaanslagen waren verboden; het dóel van de bomaanslagen mocht openlijk worden gepropageerd. IRA en ETA waren uitgesloten, Sinn Fein en Herri Batasuna mochten deelnemen aan verkiezingen. Het was het oude onderscheid tussen daad en mening.

     Het beste, lijkt mij, dat Goede Liekens en onze andere wetgevers zich houden aan dat oude onderscheid. De wet kan ziekenhuizen – maar geen artsen – verplichten om zwangerschapsafbreking aan te bieden, maar moet toelaten dat tegenstanders vlugschriften uitdelen waar ‘morele of psychologische druk’ van uit gaat. De wet kan inenting tegen polio, en morgen tegen mazelen, opleggen, maar moet dulden dat halve gare antivaxxers daartegen tekeergaan. De wet kan de toegelaten snelheid in de bebouwde kom verlagen tot 30 kilometer, maar mag niet beletten dat Rudy Berkvens daar op Facebook eens flink zijn mening over zegt. De wet kan eisen dat een moslima haar hoofddoek aflegt als ze achter een loket plaatsneemt, maar moet zwijgen als Othman El Hammouchi daar een verontwaardigd stuk op Doorbraak over publiceert.

    Ik beweer niet dat alle verplichtingen en verboden van hierboven moreel aanvaardbaar zijn. Misschien zijn sommige ervan wel een onaanvaardbare aanslag op onze vrijheid. Maar het onderscheid scherp houden tussen mening en daad blijft een van de beste garanties tegen een toekomst van verlicht, of barbaars, despotisme.

 

 

* Ik las met verbazing dat vrouwen die abortus laten uitvoeren gemiddeld 27 jaar zijn. Ik dacht bij abortus eigenlijk vooral aan tienerzwangerschappen.

 

** Laster, zakelijk bedrog en aanzetten tot gewelddaden vallen in die visie niet onder de beschermende koepel van vrije meningsuiting.

Nog meer bedenkingen bij de cultuursubsidies

** Als ik betogingen zie waar artiesten door een megafoon leuzen roepen, besluipt mij een gevoel van schaamte. Ik denk dan aan de tijd dat ík leuzen door een megafoon riep. Ik moet mijzelf dan streng toespreken. Het is niet omdat wat ik toen door de megafoon riep onzin was, dat alles wat door een megafoon geroepen wordt, onzin is. 

** Ik schreef het al in mijn vorige stukje (hier): in mijn ideale maatschappij zijn cultuursubsidies niet nodig. De mensen geven er geheel vrijwillig veel geld uit aan muziek, boeken, theater en schilderijen, liever dan aan dure restaurants of aan Zalando-schoenen. Maar om zover te komen zal er nog veel moeten veranderen. In het gemiddelde gezinsbudget gaat 7,2 procent naar restaurant, en slechts 8,6 procent naar vrije tijd en cultuur sàmen. 

** Als we die 8,6 procent  ‘cultuur en vrije tijd’ zouden opsplitsen, wat zou dan het aandeel van ‘cultuur’ zijn? Hoeveel geven we uit aan rockconcerten, opera, boeken, bioscoop, netflix, spotify, muziekschool, huur of aankoop van instrumenten, gesubsidieerd en ongesubsidieerd theater, museumbezoek, cultuurreizen van Davidsfonds en Doorbraak? 3 procent? 4 procent? In elk geval vele keren meer dan wat er aan subsidies in de sector omgaat. Zelfs als een bijzonder kwaadaardige regering álle cultuursubsidies zou afschaffen, zou het grootste deel van de cultuur nog altijd overeind blijven.

** Hoeveel subsidie gáát er eigenlijk in de sector om? We kennen het cijfer van 508 miljoen Vlaamse subsidies. Dat is 1,18 % van de Vlaamse begroting. ’t Is minder dan Onderwijs en Zorg (elk bijna 30 procent), maar ’t is ook niet weinig. Daar komen nog de federale, provinciale, gemeentelijke subsidies bij, het deeltijds kunstonderwijs, en wellicht nog hier een daar een onderdeel van een andere begrotingspost.  Zouden we in Vlaanderen aan één miljard komen?

** Terug naar de kleine cijfers. Het meeste protest betreft de daling van de ‘projectsubsidies’ van 8,47 miljoen naar 3,39 miljoen. Die subsidies, heb ik begrepen, gaan niet naar gevestigde instellingen, maar naar projecten van onbekende jonge artiesten die iets willen uitproberen. Ik heb mij lang afgevraagd waarom juist die subsidies worden teruggeschroefd. De mooiste verklaring is zoals zo vaak die van de PVDA: N-VA wil vooral jonge kunstenaars ‘de mond snoeren’ omdat ze zo ‘kritisch’ zijn. Peter Mijlemans in Het Nieuwsblad heeft er een afgezwakte versie van: N-VA wil ‘vernieuwing’ in de kunst tegenhouden. Zelf vermoed ik dat de projectsubsidies zijn uitgekozen omdat de weg van de minste weerstand altijd de aanlokkelijkste is. De projectsubsidies betreffen namelijk toekomstige projecten. Dan lijkt besparen gemakkelijker. Je bespaart op iets wat nog niet bestaat. Je neemt niet iets af van één of andere instelling of groep die wel al bestaat. Niemand moet boos zijn.

** Maar de sector wás boos. Allerlei grote namen – Tine Hembrechts, Wim Van Opbrouck, Michaël Pas – lieten verstaan dat ze nooit een grote naam zouden zijn geworden, als ze bij het begin van hun carrière niet een duwtje in de rug hadden gekregen in de vorm van een projectsubsidie. Daar twijfel ik aan. Als ik die mensen bekijk, hadden ze, geloof ik, wel het talent en de gedrevenheid om hoe dan ook de acteurs te worden die ze nu zijn. En verder zal er ook wel veel geld zijn gegaan naar projecten van beginners die uiteindelijk toch maar voor een baantje op kantoor kozen.

** Toch begrijp ik de boosheid. Die grote namen – Tine Hembrechts, Wim Van Opbrouck, Michaël Pas – denken met weemoed terug aan hun jonge jaren. Ze voelen zich verbonden met de studenten van conservatoria en kunstscholen die nú afstuderen en die, net als zij indertijd, met een hoofd vol dromen de podia wilden bestormen. Ze gunnen dat jonge geweld dezelfde projectsubsidies die zij indertijd gekregen hebben. Dat is mooi.

** Het is echter niet alleen een kwestie van geld. Mensen willen, meer nog dan geld, in de eerste plaats respect. Subsidies voor kunst verminderen, of voor onderwijs, treft de artiest, of de leraar, in zijn waardigheid. Het lijkt alsof er bezuinigd wordt omdat er in de sector te veel ‘geprofiteerd’ wordt. Nu ja, er zullen in gesubsidieerde sectoren als de kunstenwereld en het onderwijs wel profiteurs rondlopen, maar er zullen evengoed heel veel harde en gedreven werkers zijn, al krijgen ze dan subsidie of al hebben ze dan een ambtenarenstatuut.

** Ook voelen de cultuurmensen zich onbegrepen. Buitenstaanders, vinden ze, weten niet wat de gevólgen zijn van besparingen. Ook dat herken ik. Er was enige tijd geleden sprake van dat leraren met een masterdiploma 21 uur zouden moeten lesgeven, in plaats van 20 uur. De buitenwereld zal wel gedacht hebben, ach, één uurtje erbij, dat moet toch kunnen. Een terechte gedachte eigenlijk. Maar zelf was ik in paniek. Ik geef al enkele jaren vier uur Nederlands aan vijf klassen in ongeveer dezelfde studierichtingen. Voor mij is dat de ideale situatie die ik eindelijk op het einde van mijn loopbaan heb bereikt. Met 21 uur zou heel dat schema in de war geraken. Dan moest ik weer 4-uur-klassen met 3-uur-klassen gaan combineren en Engels met Nederlands. Dat is natuurlijk ook geen ramp, maar het zou voor mij véél, véél ingrijpender zijn dan alleen dat uurtje meer.

** Jambon heeft voorgesteld dat de cultuursector zelf maar besparingsvoorstellen moet formuleren. Dat gaan die cultuurmensen niet doen, want dan zouden ze onder elkaar ruzie moeten maken over wie wél en wie niet moet inleveren. Misschien zijn ze wel bereid om op kabinetten te konkelen voor een groter deel van de koek, ten nadele van hun concurrenten, maar dat gaan ze niet doen in het openbaar. Daarom doe ik hier een voorstel in hun plaats. Ik lees dat de werkingssubsidies 6 procent minder worden, behalve die van de zeven ‘erkende kunstinstellingen’, die 3 procent minder krijgen. Als al die instellingen nu allemaal één procent extra inleveren, kan men dan de projectsubsidies voor de jongeren weer op het oude peil brengen ? Of moet er meer dan één procent extra worden ingeleverd?

** Je leest vaak dat dan maar ergens anders dan in cultuur moet worden bespaard. Op defensie bijvoorbeeld waarvan het budget, omgerekend naar Vlaanderen, ongeveer het dubbele moet zijn als dat van cultuur, maar ook niet veel meer dan dat. Of misschien op de uittredingsvergoedingen voor politici, op de subsidies voor politieke partijen, op de dotaties voor het koningshuis, op overbodige fietspaden aan twee kanten van de weg … Over die redenering heb ik ooit een stukje geschreven (hier). Maar er is nog iets anders. Op veel andere sectoren wórdt in de huidige begroting al flink bespaard. Marc Ernst trok mijn aandacht op de ingreep in de Kmo-portefeuille die aan ondernemingen subsidies uitkeert voor opleiding, advies en coaching. Dat bedrag gaat van 61 miljoen naar 38 miljoen, een daling van 23 miljoen. Dat is bijna vijf keer zoveel als de ingreep in de projectsubsidies.

** Elk subsidiebeleid voor cultuur vertrekt van de gedachte dat bepaalde cultuurvormen beter zijn dan andere. Het gaat in tegen de populaire smaak. Grote groepen kinderen gaan naar Pukkelpop, en kleine groepjes volwassenen naar het opera. Die kinderen gaan geheel vrijwillig naar Pukkelpop en betalen 100 euro voor een dagticket. De volwassenen moeten naar het opera gelokt worden met een gesubsidieerd ticket van 17 euro.  Ergens heeft iemand beslist dat Cosi Fan Tutte meer de moeite waard is dan Billie Eilish. Je kunt het paternalisme noemen, of volksverheffing, of beschaving, al naargelang je voor of tegen bent.

** Ik begrijp dat voor podiumkunsten sterkere argumenten bestaan om subsidies toe te kennen, dan bijvoorbeeld voor romans of poëzie. Dat geldt vooral voor relatief kleine taalgebieden. Broadway overleeft geloof ik zonder al te veel subsidies. Soms denk ik dat de keuze voor bepaalde vormen van modernistisch theater (minimalistische decors, eenmanstheater …) bij ons meestal ingegeven is door de minder hoge financiële eisen die zulke producties stellen.

** ‘Herhalingen dreigen nu ook voor theater,’ luidde een kop in Het Nieuwsblad. Dat zou volgens Danielle Dierckx van De Roma het gevolg zijn van besparingen op de werkingssubsidies. Maar misschien zouden wat meer herhalingen niet zo heel erg zijn. Ik wil de theatermensen niet leren hoe ze hun stiel moeten doen, maar ik heb de stellige indruk dat mooie interessante stukken niet lang genoeg op het programma staan. Het is elk jaar een heel gedoe om een mooi repertoirestuk voor mijn leerlingen te vinden. De zalen zijn vaak uitverkocht, de tournees te kort, de data vallen niet goed.  Ik moet dan uitwijken naar Oostende of Turnhout of een naar andere verre stad. Misschien zou, met wat goede reclame, zo’n stuk enkele keren meer dan nu kunnen worden opgevoerd voor een volle zaal.

Losse bedenkingen bij de cultuursubsidies

** In mijn ideale maatschappij zijn er geen subsidies voor de kunsten. Operatickets zijn er duur, maar de liefhebbers van opera betalen ze graag, want ze houden hartstochtelijk van opera. Ook moet de operabezoeker niet besparen op brood, melk, vlees of groenten, want hij bespaart geld op andere manieren. Zo moet hij in mijn ideale maatschappij niet meebetalen aan subsidies voor een televisiezender waar hij nooit op afstemt, sportwedstrijden die hij nooit bijwoont of dansvoorstellingen die hem niet boeien.

                           

** Ik ben overigens niet zeker of ik in mijn ideale maatschappij zou willen leven. Ik moet even denken aan de fellow travelers die je ook met geen stokslagen naar Rusland kreeg,  of toch niet om er te gaan wonen.

** Ik ben een voorstander van ‘grote’ cijfers. Ik heb tientallen keren iets gehoord en gelezen over een subsidiedaling van 60 procent en ook enkele keren iets van een daling van 6 procent. Dat ene cijfer gaat geloof ik over de ‘eenmalige projectsubsidies’ en het andere over ‘werksubsidies’. Maar de ‘grote’ cijfers zijn deze. Het Vlaamse cultuurbudget bedroeg vorig jaar 518 miljoen en dit jaar 508 miljoen. Dat is een daling van 2 procent. 2 % en geen 60 %. Nu ja, ’t is een daling.

**  Andreas Thirez heeft onlangs nog eens herhaald wat we al wisten van Yes Minister: cultuursubsidies komen grotendeels ten goede aan een culturele elite die vaak tegelijk een financiële elite is. Helemaal rechtvaardig is dat niet, al betaalt die financiële elite natuurlijk meer belastingen dan de andere burgers.

** Er is in elke maatschappij een elite die haar stempel zet: uitvinders, ondernemers, politici, topambtenaren, professoren, architecten, journalisten, psychiaters … Als de andere omstandigheden gelijk zijn, heb ik liever dat die elite uit kunstlievende mensen bestaat die klassieke auteurs lezen, viool of piano spelen en een Rembrandt van een Vermeer kunnen onderscheiden. Nu ja, Heydrich speelde viool, Hitler was aardig thuis in ‘Die Welt als Wille und Vorstellung’, Lenin citeerde met gemak de grote Russische auteurs, en Mao koesterde in zijn privé-woningen de Chinese klassieken die hij in het openbaar door zijn handlangers liet vernietigen. Maar, zoals ik al zei, de andere omstandigheden moeten gelijk zijn.

** Ook is het fijn in een tijd te leven waarin de smaak van de elite en die van de volksmens niet te ver uit elkaar liggen. Dat moet zo geweest zijn bij het Griekse theater, en in de tijd van Shakespeare en Lope de Vega. Het is echter, vrees ik, niet in zo’n tijd dat we leven. Vandaag gaapt er een kloof tussen de twee soorten publiek. Films en vooral televisieseries – we leven in ‘the Golden Age of Television’ zegt men – lijken een uitzondering te vormen. Daar kunnen elitaire en populaire smaak soms nog samenvallen.

** Sanctorum heeft tegen de moderne gesubsidieerde kunst twee bezwaren ingebracht: de beoefenaren ervan zijn links en de producten ervan zijn decadent. Hij geeft daarvan enkele sprekende voorbeelden. Maar het hóeft niet zo te zijn, en zulke beoordelingen zijn nogal persoonlijk. Het stuk waar ik dit jaar met mijn leerlingen naar toe geweest ben, was er een van Tom Lanoye: ‘Wie is bang’. Die auteur mogen we, vermoedelijk met zijn welnemen, ‘links’ noemen. Maar de voorstelling vond ik daarom niet decadent. Het stuk was een herwerking van de klassieker ‘Who’s Afraid of Virginia Woolf’. Ook dat stuk zou ik niet decadent noemen. Maar Barbara Branden vond dat indertijd wel, terwijl ze verder ongeveer even ‘rechts’ was als ik nu.

** De voorstelling die wij hebben bijgewoond – een NTG-productie – moet op één of andere manier gesubsidieerd zijn geweest, want mijn leerlingen betaalden slechts 10 euro.  Wij hebben een van de vorige jaren ooit een niet-gesubsidieerde voorstelling van een klein gezelschap bijgewoond en toen betaalden we 30 euro.

** Het stuk van Lanoye ging overigens over subsidies aan theater. De boodschap was, als ik het goed heb, dat theatermakers zulke subsidies vernederend vinden. Ik zou het ook vernederend vinden. Een eenmalig projectvoorstel uitschrijven en indienen bij een commissie. Met twee woorden spreken. Pet in de hand houden. Rekening houden met het stokpaard van commissielid A en het idee-fixe van commissielid B. Bang afwachten of de subsidie er nu komt of niet. Dan had ik nog liever het mecenaat. Een glas gaan drinken met een excentrieke miljonair, en als die niet toehapt, een andere miljonair opzoeken. Ik geloof dat die miljonairs geen uitgeschreven projectvoorstellen vragen en in elk geval geen tijd hebben om ze te lezen.

** Een paar keer las ik de bewering dat je kunst niet kunt overlaten aan de vrije markt. Misschien niet helemaal, dat weet ik niet. Ik ben voor commerciële boekhandels, maar ook voor openbare bibliotheken. Toch heeft de vrije markt iets moois. Je zou het misschien beter de ‘vrijwillige markt’ noemen. De schrijver schrijft vrijwillig een boek en de lezer leest vrijwillig een boek, en betaalt ervoor, ook vrijwillig. En tussen de vrijwillige schrijver en de vrijwillige lezer staat de uitgever. Die probeert te raden wat de lezer vrijwillig wil lezen. Vaak raadt hij juist, en dan maakt hij winst, dan weer raadt hij fout, en maakt hij verlies. Er is echter een schaduwkant. In die omstandigheden gebeurt het namelijk al te vaak dat een prachtig boek onuitgegeven blijft. Een collega van mij heeft een korte graphic novel gemaakt, waarvan het moeilijk is om uit te maken is of nu de teksten erin dan wel de tekeningen het mooiste zijn. Hij krijgt het boek echter niet uitgegeven. Is er een gebrek aan verfijnde lezers voor zo’n werk of schatten de uitgevers hun lezers verkeerd in? De fout ligt in een van de twee kampen: de lezers of de uitgevers; de fout ligt in elk geval niet bij ‘de markt’. Een markt kan geen fouten maken. 

** Op de televisie hoorde ik een mevrouw die het ‘economisch argument’ hanteerde. Cultuur zorgt voor tewerkstelling, zei ze, en die tewerkgestelden betalen belastingen. Daar kwamen nog eens de ‘indirecte’ gevolgen bij. Mensen gingen naar het theater en bezochten daarna een café. Dat lijkt mij een foute redenering. Als we belastingen betalen om het toneel te ondersteunen, en als de mensen daarna een glas drinken op café, is dat allemaal geld dat ze niet kunnen gebruiken om op Zalando een paar nieuwe schoenen te bestellen. Op die manier vermindert de tewerkstelling in de schoenenindustrie en bij Zalando. Het is de oude parabel van het gebroken venster. Nu kun je het fijner vinden om in een maatschappij te leven waar we meer belang hechten aan cultuur, dan aan schoenen.  Maar dát is een heel andere zaak. 

** Tot slot. Geert van Oorschot heeft het Verzameld Werk van Multatuli uitgegeven zonder één gulden subsidie. Zijn zoon Wouter van Oorschot heeft het Verzameld Werk van Karel van het Reve uitgegeven, eveneens zonder één euro subsidie. Hoe die uitgevers dat geflikt hebben, moeten mijn leerlingen weten voor het examen Nederlands