dinsdag 19 maart 2019

Hoe zegt men het in het Russisch?

    Er zijn weinig taalkenmerken die in werkelijk álle talen voorkomen. Elke taal schijnt een ‘a’-klank te hebben, maar een zo gewone klank als de doffe ‘e’, de zogenaamde ‘sjwa indogermanicum’, die we in zijn verlengde vorm ‘euh’ gebruiken als we niet weten wat we moeten zeggen, welnu, die klank bestaat niet eens in het Spaans. Het is nog een geluk dat die Spanjaarden altijd wéten wat ze moeten zeggen.
     In de Nederlandse les vertel ik wel eens iets over taalverschillen. De Eskimo’s, zeg ik dan een beetje simplistisch, hebben vijftig woorden voor ‘sneeuw’*. Ze kunnen een verschil maken tussen ‘vallende sneeuw’, ‘gevallen sneeuw’ en ‘sneeuw op de grond’. Maar de Nigerianen hebben geen enkel traditioneel woord voor de mooie witte vlokken die, als het een beetje meewil, alles zo mooi kunnen toedekken (zie hier). Dat begrijpen de leerlingen want de Eskimo’s hebben veel met sneeuw te maken en de Nigerianen niet.
     Maar als ik dan zeg dat de Russen geen woord hebben voor ‘hand’ of ‘voet’, komt er protest. Dat kan niet, zeggen ze, want hoe moet zo’n Rus dan zeggen dat hij last heeft van een zere hand of een gezwollen voet? Soms heb ik een Russische jongen in de klas, en die protesteert meestal nog het luidst van allemaal. ‘Hand’ is ruka, zegt hij, en ‘voet’ is nozhka.Het duurt meestal tot de volgende les voor hij wil toegeven dat ruka en nozhka eigenlijk ‘arm’ en ‘been’ betekenen, waar hand en voet dan een onderdeel van zijn. Zo hebben wij in het Nederlands ook maar één woord voor de poot van een hond of een kat, terwijl de Engelsen en de Amerikanen kunnen spreken van een ‘leg’ en een ‘paw’.

     Of ik vertel van de 19de-eeuwse staatsman en amateur-graecist Gladstone die ontdekt had dat in de hele Ilias geen enkele kleur vermeld wordt. De meisjes vragen zich dan af hoe je de kleur kon opgeven van een handtas die je wilde kopen, waarop de jongens verontwaardigd antwoorden dat de oude Grieken zich niet met handtassen bezighielden. Ik sta in deze kwestie aan de kant van de jongens.
     Er is een oud debat tussen taalkundigen over welke conclusies we hier allemaal uit kunnen trekken. Zegt de aanwezigheid of afwezigheid van een woord in een taal iets over het wereldbeeld van het volk dat die taal gebruikt? Karel van het Reve dacht van niet. Een Rus zal niet verkeerd grijpen als hij je een hand wil geven. En bij de Fransen kan het erg ‘gezellig’ zijn, al moeten zij zich tevreden stellen met het algemene woord ‘agréable’ om die sfeer te benoemen. Ronald Reagan had ooit in een redevoering gezegd dat de Russen zó onvrij waren, dat hun taal niet eens een woord had voor ‘vrijheid’. Daar moest Karel smakelijk mee lachen, alhoewel hij de president graag mocht. Reagan had het zwarte naaigaren niet uitgevonden, dat merkte je, en juist dat maakte hem sympathiek, want wij hebben het zwarte naaigaren ook niet uitgevonden. Maar over dat woord voor vrijheid, daar had hij het mis. De Russen hadden immers zelfs drie woorden voor ‘vrijheid’: svoboda, vol’nost en volja.  Karel bleef zich dus afvragen waar Reagan die rare gedachte vandaan had. Hij moest iets hebben gehoord, en het zich dan later verkeerd hebben herinnerd. Maar wát had Reagan gehoord? Karel wist het niet. Hij bleef met de vraag zitten en vroeg aan zijn lezers of ze hem konden helpen.
     Ik kom nu natuurlijk veel te laat, want Karel is al lang dood, maar onlangs las ik dat de Russen geen woord hebben voor ‘privacy’. Zou dát het kunnen zijn? Die privacy, zal Reagan gedacht hebben, is typisch voor een vrije, individualistische samenleving. Die communisten kennen dat niet, dus hebben ze er ook geen woord voor. En later heeft de president die privacy verward met iets anders dat de communisten ook niet kenden.
     Trouwens, nu ik eraan denk, bestaat er eigenlijk een echt Nederlands woord voor privacy?
    


* Dat van die vijftig woorden voor ‘sneeuw’ is natuurlijk niet helemaal waar. Net als het niet helemaal waar is dat de taalkundige Franz Boas dat zo zou hebben gezegd.

3 opmerkingen:

  1. Nederlandstaligen zeggen altijd 'praaivessi' zoals de Amerikanen, en ik gebruik dat begrip niet, maar als ik het toch eens nodig zou hebben, zou ik zoals de Engelsen 'privessi' zeggen.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Toch even rechtzetten: Gladstone was geen amateur graecist, maar classicus, en hij beweert niet dat er geen enkele kleur vermeld wordt in de Ilias :-) https://cycade.blogspot.com/2015/04/gladstone-en-de-homerische-kleuren.html

    BeantwoordenVerwijderen