Humo en het antisemitisme

 Kan satire antisemitisch zijn?
     Ik heb gisteren al iets geschreven over de column van Brusselmans: alle gelegenheden zijn voor mij goed om het vrije woord te verdedigen, ook als het ‘misbruikt’ wordt. Karel van het Reve schreef ooit dat de verdediging van het vrije woord berust op de weigering om een onderscheid te maken tussen het ‘gebruik’ en het ‘misbruik’ ervan. Hij had, zoals zo vaak, gelijk. Maar dat de wetgever en de rechter dat onderscheid niet mogen maken, betekent niet dat ik dat onderscheid niet mag maken. En de antisemitische oprisping van Brusselmans vind ik ‘misbruik’.
      De hoofdredactie van Humo blijft, ondanks de ophef, de controversiële column verdedigen*. Ik citeer even:

Voor wie de volledige column leest, is het overduidelijk dat Herman de zinnen niet letterlijk bedoeld heeft … De uitspraken maken deel uit van een satirische column, niet van een journalistiek artikel of een interview . Daarom gelden er andere maatstaven bij het beoordelen van zo’n bijdrage … Bij satirische schrijvers zoals Herman Brusselmans moet het geschrevene vooral nooit honderd procent letterlijk genomen worden. Daarom is op de redactie niet ingegrepen in de tekst van onze columnist … Herman Brusselmans is een gevierd en gerespecteerd schrijver die in zijn vele boeken en teksten graag scheldt en schampert, gretig gebruikmakend van hyperbolen en schuttingtaal. Nog meer dan voor andere columns geldt dus voor de zijne dat ze met literaire en niet met journalistieke maatstaven beoordeeld moeten worden.

       Ik weet niet of de omschrijving van Brusselmans als ‘gevierd en gerespecteerd auteur’ als argument bedoeld is. Mocht het zo zijn, dan is het een zwak argument. Het is niet omdat je een auteur respecteert om zijn talent, dat je meteen ook zijn gedrag en zijn opvattingen respecteert.
      Beter is het argument dat je een literaire tekst met literaire maatstaven moet beoordelen, en niet met journalistieke (of morele). Maar het is ook niet verboden om die laatste erbij te betrekken. Voor literatuur komt daar nog iets bij. Men gaat ervan uit dat je de ‘verteller’ in een tekst niet zomaar mag gelijkstellen met de auteur van vlees en bloed die de tekst geschreven of getypt heeft. Dat is waar. Maar er is geen reden om aan te nemen dat een ‘verteller’ nooit en in geen enkel opzicht samenvalt met de auteur. Dat doet hij vaak wel.
     Ogenschijnlijk het sterkste argument van Humo is dat de tekst satirisch van aard is. Maar ook dat is niet te nemen of te laten. Satire is een heel breed begrip. Strikt genomen is satire een spottende kritiek op iets of iemand. Als leerlingen van mij op een mondeling examen een tekst als ‘satirisch’ omschreven, vroeg ik altijd waarmee er precies werd gespot. Voor de column van Brusselmans zou ik dat niet zo precies kunnen aanduiden.
      Het is bekend dat satire overdrijvingen gebruikt. Ook Humo verwijst naar de ‘hyperbolen’ van Brusselmans. Prima, maar hoe moeten we dat begrijpen? Brusselmans schrijft: ‘Ik word zo woedend dat ik iedere Jood die ik tegenkom een puntig mes los door de keel wil rammen.**’ Waar zit hier de overdrijving? Bedoelt hij dat hij die jood niet een puntig mes door de keel wil rammen, maar alleen met zijn vuist op diens gezicht wil slaan? Of dat hij bij het zien van een jood overvallen wordt woede en walg? En is dat om een of andere reden minder antisemitisch?
     Satire kan ‘nooit honderd procent letterlijk worden genomen,’ zegt de hoofdredactie van Humo. Dat is waar. Maar sommige satirische teksten moet je 90 procent letterlijk nemen, en andere 10 procent. Satire kan ironisch zijn, wat volgens Karel van het Reve – ik citeer hem nu eenmaal graag  – betekent dat het ‘ernstigheidsteken’ is weggelaten. Maar satire kan ook sarcastisch zijn, en sarcasme is meestal heel ernstig gemeend, al moet je de betekenis van de woorden soms omdraaien. Wanneer Boudewijn de Groot zong van ‘Meneer de president, slaap zacht’, dan geloof ik dat hij zijn kritiek op de Amerikaanse president heel ernstig meende, en hem minstens voor de rest van zijn leven slapeloze nachten toewenste. Bij Brusselmans geloof ik niet dat je de betekenis van de woorden moet omdraaien, en dat hij eigenlijk iedere jood die hij tegenkomt wil omhelzen.
     Op zijn blog De Laatste Vuurtorenwachter brengt Flor Vandekerckhove een andere nuance aan. Hij verwijst op zijn beurt naar de satirische aard van de column, en vergelijkt satire met toogpraat. De tooghanger verliest zich niet in nuances, meent Vandekerckhove. Voor hem is, als het hem zo uitkomt, elke Duitser een nazi, elke pastoor een kinderverkrachter, en elke Jood een Palestijnenmoordenaar. De tooghanger zegt zulke dingen, en een satiricus die het niet zo nauw neemt met de regels van de literatuur schrijft wel eens zulke dingen. Hij zou dat eigenlijk niet mogen doen.
     Vandekerckhove wijst erop dat men meestal niet moeilijk doet over zulke veralgemeningen, behalve dan over die aangaande de Joden*** – vanwege de Holocaust. In elk geval kijkt de verstandige lezer door die veralgemeningen heen en ziet de boodschap: het is helemaal fout om nazi te zijn, om kinderen te verkrachten, en om Palestijnen te bombarderen.
     Mocht de boodschap van Brusselmans zijn dat het Israëlische leger bij zijn strijd tegen Hamas veel onschuldige burgers en kinderen doodt, zou hij niets anders zeggen dan wat we dagelijks in de krant lezen en op de televisie horen. Zijn gebruik van cijfers – honderden onschuldige burgers voor iedere Hamas-strijder – zal ik ook maar als een satirische stijlfiguur catalogeren. Maar het gaat bij Brusselmans niet om zijn boodschap, zijn politieke analyse of zijn cijfers, maar om zijn gevoel. Dat gevoel is, zoals ik het interpreteer, begrijpelijk, eerlijk en antisemitisch.
     Ik sta met die lezing niet alleen. Een lezer wees mij op het stuk van Eric Hulsens op DeWereldMorgen. Ik citeer nogmaals uitgebreid:

Wat openbaart de tekst van Brusselmans? Hij beschrijft de empathie, het medegevoel dat een “ik” heeft bij de beelden van een Palestijns jongetje dat om zijn moeder roept, die onder het puin ligt. De “ik” identificeert zich daarmee, beeldt zich in dat het om zijn eigen zoontje en zijn eigen geliefde gaat, en wordt woedend, zo agressief woedend dat hij elke Jood die hij tegenkomt wel een mes door de keel zou willen rammen. Die passage beschrijft een heel reëel fenomeen, en heel raak: het zien van het afslachten van Palestijnen in Gaza maakt veel mensen boos en agressief en dat is begrijpelijk en terecht. Die boosheid leidt tot agressieve fantasieën, die meteen ook elke nuance verstikken: de agressie kant zich gemakkelijk tegen alle Joden, waar ze je ook tegenkomt, en ze is moorddadig. Dat is natuurlijk een verkeerde veralgemening, niet elke Jood is medeplichtig aan de genocide in Gaza. Maar de opkomende woede werkt zo wel. Je hoort dat elke dag: “Wanneer wordt Tel Aviv nu eens platgebombardeerd?”  Of, erger: “Tja, Hitler heeft zijn werk niet kunnen afmaken hé…”

   Hulsens en ik kijken anders aan tegen het Israëlisch-Palestijns conflict, en ik zou de Gazaanse oorlog geenszins ‘genocide’ noemen. Ook zou ik antisemitische gevoelens niet impliciet vergoelijken zoals hij doet. Maar zijn verklaring van die gevoelens lijkt mij veel waarheid te bevatten. Zijn zin ‘Opkomende woede werkt wel zo’ lijkt wel een echo van wat ik gisteren in mijn stukje schreef: ‘Zo zit empathie in elkaar.’ Ik verkeer weliswaar in andere kringen dan Hulsens want ik hoor niet elke dag de uitroep ‘Tja, Hitler heeft zijn werk niet kunnen afmaken.’ Maar dat het grote aantal burgerslachtoffers dat het Israëlische leger maakt, het emotionele antisemitisme aanwakkert is zeker waar. Al trapt de ene mens sneller in die val dan een andere. Een teveel aan empathie, sentimentalisme, eenzijdige informatie, anti-Westers victimisme en vroeger aanwezige vooroordelen over de onbetrouwbaarheid, de arrogantie en het egoïsme van de joden kunnen helpen.
     Karel van het Reve – driemaal is scheepsrecht – heeft er ooit op gewezen dat taboes aan mode onderhevig zijn. Velen schaamden zich niet, schreef Karel, om aan een psychiater toe te geven dat ze hun vader wilden vermoorden of dat ze seks wilden hebben met hun moeder, maar als ze toevallig met antisemitische gevoelens behept waren, hielden ze die liever verborgen. Vandaag hoeft dat niet meer. Antisemitisme is ‘begrijpelijk’ geworden.
     Maar begrijpen betekent niet goedkeuren. Ik begrijp Poetin, tot op zekere hoogte. Ik begrijp Hamas, tot op zekere hoogte. En op dezelfde manier begrijp ik antisemitisme en moslimhaat. Maar ik zou er niet te veel aan toegeven. Een  hoofdredacteur van Humo zou geloof ik geen stuk plaatsen waarin, na een aanslag, een satiricus schrijft dat hij iedere moslim een puntig mes in de keel wil rammen. Hij zou gelijk hebben, moreel en commercieel. Lezers zouden kunnen afhaken. Maar dat hij Brusselmans wel laat schrijven over het mes in de keel van iedere jood, zonder vrees om lezers te verliezen, het zegt iets over de herwonnen respectabiliteit van het antisemitisme – ik zou haast schrijven ‘het antisemitisme in maatpak’, maar dan denk ik aan de vestimentaire cultuur van de Palestina-manifestanten en van Brusselmans, en trek de uitdrukking weer in.
      Rik Torfs kan het soms mooi zeggen. ‘Wie vindt dat Herman Brusselmans niet gestraft moet worden en Jeff Hoeyberghs wel,’ schrijft hij,  ‘is even fout als wie het tegendeel zegt. Vrijheid van meningsuiting hoort er voor iedereen te zijn.’ Dus inderdaad, geen wetten, geen Unia, geen rechtbanken en geen straffen in deze zaak.  En vrijheid voor antisemitische satire. Als hoofdredacteur van Humo zou ik daar echter aan toevoegen: maar niet in mijn blad. 

 

* Mijn vorige stukje over de Brusselmans-affaire staat hier. De lezer vindt het standpunt van Humo hier. Ondertussen heeft het tijdschrift de bewuste column dan toch van haar website gehaald en zijn er verontschuldigingen gekomen.

** De context van het zin is belangrijk. Ik geef hier een langer citaat: 
‘Het Midden-Oosten zal exploderen, met malafide gevolgen voor de rest van de aardbol. En dat allemaal door een klein, dik, kaal Joodje dat de onheilspellende naam Bibi Netanyahu draagt, en dat er om welke reden ook voor wil zorgen dat de hele Arabische wereld wordt weggeveegd. Voor iedere Hamas- of Hezbollahstrijder die door dat Israëlische kutleger wordt omgelegd, worden er honderden onschuldige burgers gedood, en we kunnen niet anders dan blijven herhalen dat daar vele kinderen tussen zitten, en dat we ons hier, in het zogenaamd veilige Westen, niet kunnen voorstellen dat hetzelfde lot onze kinderen beschoren zou zijn.
Ik zie een beeld van een huilend en schreeuwend Palestijns jongetje dat helemaal buiten zinnen om z’n onder het puin liggende moeder roept, en ik beeld me in dat dat jongetje m’n eigen zoontje Roman is, en de moeder m’n eigen vriendin Lena, en ik word zo woedend dat ik iedere Jood die ik tegenkom een puntig mes los door de keel wil rammen.

Je moet er natuurlijk altijd bij denken: niet iedere Jood is een moorddadige rotzak, en om die gedachte vorm te geven maak ik me een voorstelling van een bejaarde Joodse man die door m’n eigen straat schuifelt (...) en ik heb medelijden met hem en krijg bijna tranen in de ogen, maar even later wens ik hem naar de hel.’ 

*** Het blogstuk van Flor Vandekerckhove staat hier. Vandekerckhove schrijft terecht dat we de veralgemeningen van Duitsers=nazis en pastoors=kinderverkrachters gemakkelijker aanvaarden dan die van de joden=Israëlische regering. Maar veel andere veralgemeningen worden ook heel moeilijk aanvaard: aangaande moslims, mensen van kleur, homoseksuelen en alle categorieën die beschermd worden door de nieuwe politiek-correcte code.