Bedenkingen bij het gecancelde concert

Het Festival van Vlaanderen
      Het Festival van Vlaanderen besliste om een van de geplande concerten te cancelen. De reden was dat het Duitse orkest – het Münchner Philharmoniker – geleid wordt door de Israëlische dirigent Lahav Shani. Die beslissing wordt in verband gebracht met minister Caroline Genez die had opgeroepen tot een culturele boycot van Israël.
      Het cancelen was niet onvoorwaardelijk. Shani kreeg een vluchtweg aangeboden. Het concert kon wel doorgaan als Shani eerst een verklaring ondertekende waarin hij de oorlog in Gaza als een Israëlische genocide aanklaagde. Hij heeft dat niet gedaan. 

Het grondoffensief in Gaza-stad
    Ik ken minstens een iemand die bij deze bedenkingen de neiging zal voelen om te reageren: ‘Weer geen woord over het grondoffensief tegen Gaza-stad.’ Wel, ik ben tegen dat offensief. Ik deel de mening van Lahav Shani: ‘Alles moet in het werk worden gesteld om de oorlog zo snel mogelijk te beëindigen en het lange proces van genezing en wederopbouw voor beide samenlevingen te beginnen.’

Bawb
     De grappigste commentaar op het gecancel kwam van Jan Blaute: ‘In oktober komt de Joodse volkszanger en Nobelprijswinnaar Robert Zimmerman drie dagen naar den Bozar. How about that, Caroline?’ Het wordt vooral grappig als je je de zaken concreet voorstelt: een directeur die aan Bob Dylan vraagt om een verklaring te ondertekenen! Bawb zou zo’n verklaring geloof ik niet eens ondertekenen mocht hij ondertussen een Hamas-sympathisant geworden zijn. 

Jan Segers
     De tweede grappigste commentaar was die van Jan Segers in Het Laatste Nieuws. Veel van mijn lezers zullen het stuk al zijn tegengekomen, maar het blijft een pareltje.

 Uit doorgaans — maar lang niet altijd — welingelichte bron vernam ik dat Lahav Shani maanden geleden al een vragenlijst moest invullen ... Shani haalde inzake ondubbelzinnigheid een onvoldoende op de meerkeuzevragen die hem door het Festival van Vlaanderen werden voorgelegd ... Tot tweemaal toe ging de Israëlische sterdirigent in de fout. Eén: toen hij ‘grotendeels’ antwoordde op de vraag in hoeverre hij het ermee eens was dat we in Gaza te maken hebben met een genocide. ‘Grotendeels’ volstond niet. Dat had ‘helemaal eens’ moeten zijn. Twee: toen hij op de open vraag aan welke boom Benjamin Netanyahu moet worden opgehangen, antwoordde: ‘Maakt niet uit. Voor mijn part aan een dwergplataan, zolang hij maar hangt.’ Ook dat antwoord voldeed niet aan de voorwaarden om tot Gent te worden toegelaten. Het correcte antwoord luidde: 'Aan de hoogste boom.’

     Welke boom? De hoogste boom! Dat is een stijltrucje waar ik altijd om moet lachen. Het is natuurlijk satire, maar ik heb dat soort satire liever dan die van Herman Brusselmans met zijn ‘puntig mes’ dat hij ‘in de keel van iedere Jood wil rammen’. 

Politieke voorkeur en censuur
     In deze controverse lopen twee zaken door elkaar: culturele vrijheid en politiek voorkeur. Mensen zonder duidelijke mening over de Gaza-oorlog zijn tegen de censuur, vrienden van Israël zijn zéker tegen de censuur, en antizionisten zijn voor de censuur. Dat door elkaar lopen is jammer. Je kunt best tegen het bestaansrecht zijn van de staat Israël en toch alle orkesten en dirigenten van de wereld overal ongehinderd willen zien optreden.
      Ik heb natuurlijk makkelijk praten, want ik ben vóór het bestaansrecht van Israël. Ik bevestig dus de regel. Maar het verheugt mij dat er ook uitzonderingen zijn op de automatische koppeling van standpunten. Op Doorbraak veroordeelde de radicale antizionist Johan Sanctorum* zonder aarzelen de beslissing van het Festival. En Sanctorum is de enige niet. Die ontkoppeling van de Palestina-kwestie en de Festival-kwestie is dus best mogelijk.

Ongemakkelijk
     Ik lees aandachtig de reacties van de antizionisten, dus van degenen die de beslissing van het Festival verdedigen. Het kan aan mij liggen, maar ik heb de indruk dat ze zich daarbij wat ongemakkelijk voelen, dat het niet altijd van harte gaat. ‘Men had dat misschien beter niet gedaan, maar het is nu eenmaal gebeurd, we kunnen niet meer terug en we moeten solidair blijven.’ Maar het is zonder veel enthousiasme, lijkt mij.
     Het commentaarstuk van Ruben Mooijman (DS 11/9) bijvoorbeeld heeft als kop: ‘Een culturele boycot kan geen uitzondering maken.’ Is dat iets als: jammer maar helaas?     Michaël De Cock formuleert het wat agressiever en haalt er lelijke woorden bij zoals ‘gepriviligieerd’.  ‘Het gaat al dagen,’ zegt hij, ‘over een geprivilegieerde dirigent maar niet over de duizenden kinderen die worden afgeslacht.’ Ook hij brengt dus de boodschap dat die vervelende discussie zo snel mogelijk moet worden afgesloten. 
     Wat je ook vaak leest: Bart De Wever moet de discussie niet oppoken door zelf in het buitenland een concert van Shani bij te wonen. Ik denk dat het vrij moeilijk is om te discussiëren met mensen die na rijp beraad vinden dat het Bart De Wever is die de kwestie heeft opgepookt. Maar we moeten blijven proberen. 

‘Invloedrijke functie’
     Wie de beslissing van het Festival verdedigt, haalt aan dat Shani niet geweerd werd omdat hij een Jood is of een Israëlische staatsburger is, maar omdat hij muziekdirecteur is van het Israëlisch Filharmonisch Orkest. Dat is waar. Shani is wel degelijk muziekdirecteur van dat orkest. Tja, wat wil je? Voor zulke functies neemt men nu eenmaal de meest getalenteerde dirigenten aan. Is het een misdaad om getalenteerd te zijn?
      Ja maar, antwoordt men, daardoor is Shani gelieerd aan het ‘regime’, daardoor bekleedt hij, schrijven 14 Vlaamse cultuurhuizen, een ‘invloedrijke functie’. Invloedrijke functie? Dat zal dan toch om muzikale invloed gaan hoop ik. Of heeft de dirigent een vinger in de pap bij het Israëlisch kabinet? En gelieerd? Shani niet meer gelieerd aan het Israëlische ‘regime’ dan Michaël De Cock aan het Belgisch koningshuis, ook al is hij hoofd van de Koninklijke Vlaamse Schouwburg.

Moreel gezag
     Laat mij grootmoedig zijn. Wellicht bedoelen de 14 Vlaamse cultuurhuizen met ‘invloedrijke functie’ iets helemaal anders. Ze redeneren dan bijvoorbeeld als volgt: iemand die directeur is van het Israëlisch Filharmonisch orkest straalt, net als iemand die hoofd is van de Koninklijke Vlaamse Schouwburg, moreel gezag uit en moet dat gezag gebruiken om politieke invloed uit te oefenen.
      Maar die moét dat helemaal niet doen. Die mág dat doen. Het getuigt van een totalitaire ingesteldheid om te eisen dat iedereen hetzelfde denkt over de humanitaire of politieke rol van de kunstenaar in de maatschappij.
      Volgens de logica van de Festival-organisatoren moet een dirigent over twee verschillende zaken hún mening delen. Hij moet het met hen eens zijn over de Gaza-oorlog én hij moet het met hen eens zijn over de rol van de kunst in de politiek. 

Zwijgrecht
     De eis dat iemand ‘zich ondubbelzinnig uitspreekt’ is totalitair van aard.  Als kind was ik erg onder de indruk van de film A Man For All Seasons. Aan het einde van de film komt het proces van Thomas More. Er is in Engeland een wet die de Koning verheft tot hoofd van de Engelse kerk, en More erkent in eer en geweten alleen de Paus als hoogste gezag van de kerk. Als voorzichtig man spreekt More zich niet ondubbelzinnig uit voor of tegen de wet. Hij zwijgt. Zijn aanklager, Thomas Cromwell wil More verplichten om voor de rechtbank zijn motieven voor dat zwijgen uit te leggen. More weigert dat te doen. Hij vindt dat hij het recht heeft om te zwijgen, dat hij niet kan veroordeeld worden omdát hij zwijgt.
     Dankzij Hilary Mantel hebben we nu meer begrip voor het optreden van Cromwell, maar ik blijf vinden dat More gelijk heeft. Men mag, zonder opgaaf van redenen, weigeren om een verklaring af te leggen, zonder dat men daarvoor wordt gesanctioneerd. We weten niet waarom Shani de verklaring die van hem geëist werd, niet wenste af te leggen. Omdat hij de Israëlische oorlogspolitiek steunt? Omdat hij bang is om zijn betrekking als directeur van het nationaal orkest te verliezen? Omdat hij de voorwaarde van het festival vernederend vindt? We weten in elk geval uit vorige – vrijwillige – verklaringen van Shani dat hij de oorlogspolitiek niét steunt. 

Geen mening
     Mijn gewaardeerde FB-vriend Pascal Cornet schrijft:

 Van cultuurdragers … mag, in de huidige situatie, een standpunt worden verwacht. Vanuit de overtuiging dat je in de huidige situatie, een genocide, niet géén standpunt kunt hebben. Kunst is niet waardenvrij als het om genocide gaat. Van een dirigent kun je niet aanvaarden dat hij daarover niéts denkt. Hij kan voor of tegen de genocide zijn**, maar er geen mening over hebben, neen, dat niet.

    Het is inderdaad onmogelijk om niéts te denken over de oorlog en Gaza. Maar dat betekent niet dat je je oordeel niet kunt opschorten omdat je de afweging te moeilijk vindt. Ikzelf heb lange tijd mijn oordeel opgeschort. Ik sympathiseerde met het doel van de oorlog – de militaire uitschakeling van Hamas – maar ik vond het aantal burgerslachtoffers dramatisch hoog. Ondertussen vind ik dat de oorlog minstens al een jaar te lang aansleept***, maar heel zeker ben ik daar niet van. Ik overweeg nog altijd de tegenargumenten. 

Loyaliteitsverklaring
     Ik heb het niet opgezocht, maar ik hoop dat de leden van het Israëlisch Filharmonisch orkest géén verklaring moeten ondertekenen waarin ze hun steun aan Netanyahu en zijn oorlog uitspreken. Ik hoop dat in Israël het zwijgrecht gegarandeerd is. Mocht dat niet het geval zijn, dan wil ik Israël voortaan ook een ‘regime’ noemen in plaats van een ‘staat’.

Palestijnse kunstenaars
     Mag men Palestijnse kunstenaars verbieden om op te treden als ze geen duidelijke veroordeling willen uitspreken van Hamas? Dat is een goede vraag. Ik vind dat die kunstenaars mogen optreden zónder zo’n veroordeling uit te spreken. Het zou natuurlijk fijner zijn als ze zoals Shani geheel vrijwillig een humanitaire vredesboodschap onderschreven. Maar als ze zoals veel Palestijnen een ambivalente houding hebben tegenover Hamas, dan moeten ze daarom niet het slachtoffer worden van een culturele boycot.

Graden van fanatisme
    Er zijn veel schakeringen tussen verdraagzaamheid en fanatisme. Ik probeer er hier enkele van op te sommen, met de Gaza-oorlog en de cultuurboycot als voorbeeld.

1. Ieder getalenteerd kunstenaar mag op een festival optreden, wat ook zijn mening is over Gaza
2. Een Israëlisch staatsorkest moet worden gecanceld als onderdeel van een culturele boycot
3. Een Duits orkest moet worden gecanceld als de dirigent een Israeli is die openlijk de Israëlische oorlogspolitiek goedkeurt
4. Zo’n orkest moet worden gecanceld als de dirigent zwijgt over de Israëlische oorlogspolitiek
5.  Zo’n orkest moet worden gecanceld als de dirigent niet zwijgt maar zich beperkt tot een pacifistische, humanitaire boodschap en verder weigert om een politieke verklaring te ondertekenen tegen de ‘Israëlische genocide’
6. Aan elke Israëlische kunstenaar kan worden gevraagd om zo’n verklaring te ondertekenen
7. Aan elke Joodse kunstenaar kan worden gevraagd om zo’n verklaring te ondertekenen
8. Aan élke kunstenaar kan worden gevraagd om zo’n verklaring te ondertekenen.
9. Aan elke burger kan worden gevraagd om zo’n verklaring te ondertekenen

     De beslissing van het Festival scoort 5 op een schaal van 1 tot 9. Het kan dus nog fanatieker. 7 zou het duidelijkst zijn in zijn antisemitisme

Antisemitisme
     Ik heb mij eerder al ‘ondubbelzinnig uitgesproken’ tegen het haastige en polemische gebruik van veralgemenende woorden als ‘genocide’ en ‘antisemitisme’. Maar de woorden roepen wel legitieme vragen op. Bijvoorbeeld: is het cancelen van dirigent Shani een uiting van antisemitisme?
      Ik ben er vrij zeker van dat voorstanders van de culturele boycot niet allemaal Jodenhaters zijn. Zelfs de meest fanatieke Westerse antizionisten zijn geen integrale Jodenhaters. Aan de Amerikaanse generaal (1831-1888) wordt de uitspraak toegeschreven: ‘The only good Indian is a dead Indian.’ Ik weet niet hoe dat zit met de moslims, maar fanatieke Westerse antizionisten gaan niet zover. Wat je tegenkomt is een andere mening: ‘The only good Jew is an anti-Zionist jew.’
     Een interessante vraag hierbij is die naar de soorten antisemitisme. Maarten Boudry onderscheidt vier wortels van het antisemitisme. De eerste is de christelijke traditie van de Middeleeuwen met zijn latere uitlopers: de Joden zijn de moordenaars van Jezus. De tweede is de moslimtraditie die gevoed wordt door bepaalde verzen van de Koran. De derde is de pseudowetenschappelijke rassenleer die zijn hoogtepunt kende onder de nazi’s. De vierde is de anti-bankiers ideologie die men in de 19de eeuw vooral onder links aantrof.
     Boudry vindt al die tradities onvoldoende om de huidige Israël-haat in het Westen te verklaren. Er zijn inderdaad andere verklaringen. Het antikolonialisme, de Westerse zelfhaat, het omgekeerde racisme (tegen de Joden als ‘blanken’ – eigenlijk een misvatting), het UNO-legalisme, de sympathie voor de underdog, de humanitaire bekommernis om de slachtoffers, en ten slotte het abstracte antinationalisme*****.
      We kunnen de vraag nu anders stellen: is de huidige Israël-haat in het Westen een vorm van antisemitisme? Ik vermoed dat dat wel eens het geval is, maar vooral in twee beperkte betekenissen. De eerste betekenis is die van emotioneel antisemitisme****’. Men is zo fanatiek tegen de staat Israël dat men ook de inwoners van de staat begint te haten. Ik had indertijd een vriendin die weigerde naar de Verenigde Staten te reizen. Alle Amerikanen waren smeerlappen om wat ‘ze’ in Vietnam hadden aangericht. De tweede betekenis is die van objectief antisemitisme. Ik ben mij al enkele dagen over dat begrip aan het bezinnen en nu zie ik dat ik ben ingehaald door anderen die spreken van de facto antisemitisme. Dat is ook een goed woord*****. 

Dubbele standaard
      Een mogelijke vorm van objectief antisemitisme is de gewoonte om strengere normen op te leggen als het om Joden gaat. Ik las die opmerking voor het eerst in een artikel van dokwerker-filosoof Eric Hoffer. Ik weet niet of dat een vorm van objectief, subjectief of onbewust antisemitisme is. Of misschien heeft het helemaal niets met antisemitisme te maken.

 The Jews are a peculiar people. Things permitted to other nations are forbidden to the Jews. Other nations drive out thousands, even millions of people, and there is no refugee problem. Russia did it. Poland and Czechoslovakia did it. Turkey threw out a million Greeks and Algeria a million Frenchmen. Indonesia threw out heaven knows how many Chinese--and no one says a word about refugees. But in the case of Israel, the displaced Arabs have become eternal refugees. Everyone insists that Israel must take back every single Arab. Arnold Toynbee calls the displacement of the Arabs an atrocity greater than any committed by the Nazis. Other nations when victorious on the battlefield dictate peace terms. But when Israel is victorious it must sue for peace. Everyone expects the Jews to be the only real Christians in this world.

     Hoffer schreef dat stuk in 1968, een jaar na de Zesdaagse Oorlog, toen Israël de Gaza-strook en de Westelijke Jordaan-oever bezet had. Het was de periode dat de Westerse publieke opinie zich tegen Israël begon te keren. 

 

* Sanctorum schreef onlangs dat hijzelf en veel van zijn mannelijke lezers, mochten ze in Gaza wonen, zeer waarschijnlijk lid van Hamas zouden zijn. Wat mij betreft heeft hij gelijk. Met het fanatisme dat mij eigen was in mijn jeugd, was ik natúúrlijk een militant van Hamas of van een nog radicalere groep, verontwaardigd over het onrecht dat de moslims is aangedaan, bereid tot martelaarschap, gedreven door de lust om zoveel mogelijk Joden te doden, en ervan overtuigd dat een islamistisch Palestina een eerste stap is naar het wereldkalifaat. Ik kan uit dat gedachte-experiment echter geen vergoelijking van Hamas halen.

** Voor of tegen de genocide, dat is een verkeerd geformuleerd dilemma. De vraag die Jan Segers formuleerde was legitiem: ‘Ben je het ermee eens dat we in Gaza te maken hebben met genocide?’ Zelf kan ik daarop ‘nee’ antwoorden. Maar de vraag of ik voor of tegen de genocide in Gaza ben, beschouw ik als een strikvraag. 

*** Dat de oorlog te lang aansleept, te veel slachtoffers kost en geen realistische of rechtvaardige oplossing dichterbij brengt: zie mijn stukje hier.

*** Je zou ook kunnen zeggen dat de huidige Israël-haat in het Westen te verklaren valt uit gebrekkige informatie en  ‘eenzijdige propaganda’ – maar dan moeten opnieuw de wortels van die eenzijdigheid worden blootgelegd. Over die propaganda, zie mijn stukjes hier en hier. 

**** Ik heb het begrip ‘emotioneel antisemitisme’ gemunt in mijn stukjes over de Brusselmans-column. Zie hier. 

*****Dat abstracte antinationalisme dat zich tegen het recht op een Joodse staat kant zou zich logischerwijze ook tegen het recht op een Palestijnse staat moeten kanten. 

****** Op dezelfde manier zouden de antizionisten kunnen spreken van een ‘de facto genocide’ als 3 procent – and counting – van een bevolking omkomt door oorlogsgeweld. Maar het doel van de Gaza-oorlog is, voor zover ik kan beoordelen, noch de uitroeiing van de Palestijnen, noch de algehele ethnische zuivering. Een redelijke veronderstelling is dat Israël de controle over het gebied wil uitoefenen met dezelfde middelen die worden toegepast op de Westelijke Jordaan-oever, een methode die door velen ‘apartheid’ wordt genoemd.