De Vlaamse canon

     Vorige week zat ik op restaurant met mijn vader (96). Omdat ik juist het boek van Van Loo over de Bourgondiërs gelezen had, vroeg ik hem of hij wel wist dat Karel de Stoute in de kerk van Lier getrouwd was. Mijn vader keek even voor zich uit. ‘Was dat niet zijn kleinzoon, Filips de Schone,’ vroeg hij ten slotte.
     Hoe mijn vader zoiets weet? Dat komt zo. Zijn moeder, mijn grootmoeder die ik nooit gekend heb, had voor haar mooie studieresultaten in de lagere school twee prijsboeken gekregen. Een Atlas illustré – Géographie en images en een Geschiedenis van België in prenten – Histoire de la Belgique en images. Toen het gezin in 1917 door de Duitsers uit Menen werd gedeporteerd, moest huis, have en goed worden achterlaten, maar die twee boeken nam mijn grootmoeder mee. Later heeft mijn vader er als kind vaak in gebladerd.

      Die Geschiedenis staat nu nog altijd in de kast. En jawel: op prent 184 trouwt Filips de Schone met Johanna de Waanzinnige in de Sint-Gummaruskerk van Lier. De uitleg staat erbij in het Nederlands en het Frans. ‘Philippe le Beau accueille Jeanne d’Espagne à Lierre où le marriage est célébré le 21 octobre 1496.’ Zelf heb ik als kind ook vaak de prenten bekeken. Hoe een Frankische koning op een schild werd gezet en opgeheven. Hoe de lange haren werden afgeknipt van de onttroonde Childerik III. Hoe Brunhilde van Austrasië werd voortgesleurd door een paard waaraan één arm, één been en haar haren waren vastgebonden.

     Zo’n boek, zou je kunnen zeggen, bevatte de Belgische canon van omstreeks 1905.
     Bart De Wever heeft nu voorgesteld om zo’n canon op te stellen voor het Vlaanderen van nu, een lijst van ankerpunten uit onze Vlaamse cultuur en geschiedenis. Er kwam, niet geheel onverwacht, veel kritiek op het voorstel. Sommigen vonden het idee van een canon te ‘te romantisch’.  Anderen vreesden dat de opstelling ervan voor ‘controverse’ zou zorgen. En nog anderen wisten blijkbaar al wát er in die canon zou staan en tekenden met vooruitziende blik bezwaar aan tegen een lijst van namen, data en plaatsen ‘die het superioriteitsdenken zou bevorderen’ en die de ‘zwarte bladzijden van de geschiedenis zou weglaten’. Vooral een aantal historici maakten veel misbaar. Zoiets heet ‘territorial pissing’, geloof ik.
     Zelf voel ik mij in mijn territorium ook wel een beetje bedreigd. In het zesde jaar geef ik in de Nederlandse les uitleg over de literaire canon. Ik zeg dan dat dat een ‘denkbeeldige’ lijst is. En nu komt er, althans voor geschiedenis en cultuur, een échte lijst op papier, opgesteld door een of ander comité van geleerden. Wat is het nu? zullen mijn leerlingen vragen. Is het een denkbeeldige lijst of een echte lijst?
     Maar om de inhoud van de lijst maak ik mij vanuit mijn vak niet veel zorgen. De Nederlandse canon, die De Wever als voorbeeld neemt, bestaat uit een lijst van vijftig thema’s en telt maar twee of drie literaire auteurs: Erasmus, Multatuli en Annie M. G. Schmidt. Als die Vlaamse lijst ook maar drie auteurs telt, wil ik die in mijn lessen graag opnemen. Daarnaast kan ik blijven onderwijzen wat ík wil. Verplicht men mij om Hugo Claus als verplichte lectuur op te geven, vooruit dan maar. Ik heb nog ergens een mooi verhaal van Hugo klaar liggen.
     Die nieuwe Nederlandse canon is, dat moet ik toegeven, een modern en veelzijdig werkstuk. In Multatuli’s tijd bestond hij nog uit de Batavieren, de Bey van Tunis, de hertog van Alva ‘die een ondier was’ en de eb van 1672 waardoor Nederland de Frans-Engelse vloot kon verslaan. Dat was nog een heuse ‘histoire de batailles’ – en Droogstoppel, leren we uit het eerste hoofdstuk van de Havelaar, had een hekel aan al die heldhaftigheid. IJver, spaarzaamheid en godsvrucht, dáár ging het om en dan zou Nederland wel Nederland blijven. Vandaag zijn die heldhaftigheid en die godsvrucht allebei uit de mode. De nieuwe canon gaat meer over dingen als ‘het moderne volkenrecht’, ‘mensenhandel’, ‘rijk wonen buiten de stad’, ‘vrouwenemancipatie’ en het ‘veelkleurige Nederland.’
     Ik vind die Nederlandse Canon anders niet slecht. Wel is er naar mijn smaak te veel twintigste eeuw bij. Michel Berger schreef op zijn Facebookpagina een lang stuk waarin hij betoogde dat om een onpartijdige blik aan te leren oudere geschiedenis beter geschikt is dan de hedendaagse. Ik ben het zoals vaak met Michel eens.
     Ook is die Nederlandse canon zo verdomd leerzaam. De anekdote wijkt helemaal voor de instructie. Floris V staat erin, Jan van Schaffelaar, die van de toren sprong, niet. Als onverbeterlijke middlebrow vind ik dat niet fijn. Ik wil graag iets bijleren, maar het moet niet te moeilijk zijn en een verhaaltje heb ik nog het liefst. Ik lees liever een boek van Bart van Loo dan een van Jan Dumolyn.

     Als je de Nederlandse lijst bekijkt, begrijp je hoe men te werk is gegaan. Van Gogh, Annie Schmidt en Eise Eisinga (die heb ik moeten opzoeken) hebben er hun plaats; Vermeer, Nescio en Huizinga niet. Dat komt omdat de namen als ‘vensters’ moeten dienen om daardoor naar een groot verhaal te kijken. Door het venster van Van Gogh, Schmidt en Eisinga zien we in alle duidelijkheid ‘de moderne kunstenaar’, opdoemen, of ‘de tegendraadsheid in een burgerlijk land’, of ‘de Verlichting in Nederland’. Met Vermeer, Nescio en Huizinga is het moeilijker om de vinger op het grote verhaal te leggen. Ik ken het probleem. Als leraar ga ik ook zo te werk bij het opstellen van een literatuurlijst. Eigenlijk wil ik Zola en Hardy er liever buiten houden, maar tegelijk wil ik graag íets zeggen over het naturalisme, dus dan neem ik ze er maar bij.

       Misschien, bedenk ik nu, kan de tegenstelling tussen anekdote en instructie worden opgelost door de canonlijst wat langer te maken dan vijftig. De Nederlanders zijn hier krenten geweest. Het boek van mijn grootmoeder bevat geen vijftig maar 312 prenten! Dat is andere koek. ‘Mensen willen geen lijstje historische figuren of kunstwerken,’, schrijft Gie Goris in MO-Magazine. Dat kan. Wat ‘de mensen’ willen, weet ik niet zo goed; maar déze mens houdt in elk geval wél van zulke lijstjes, vooral als er mooie prenten bij staan. (Zie ook hier)
     Ik lees in de nota van Bart De Wever dat de Vlaamse canon het ‘identiteitsbesef’ moet bevorderen van de jongere generatie. Daar kan ik mij iets bij voorstellen. Die ‘identiteit’ is een beetje vaag, maar ik heb uit het boekje van De Wever begrepen dat dat nu net de aard van het beestje is. Professor van Oostrom, die de Nederlandse canon samenstelde, werd over de kwestie naar zijn mening gevraagd door een journalist van vrt nws. Van Oostrom zei  dat er niet zoiets bestaat als een ‘gebeitelde’ nationale identiteit. Er zijn wel ‘dominante kenmerken’. Ook vond hij dat die canon  ‘een rol kan spelen in wat ik noem “burgerschap”.’ En verder: ‘Ik vind het evident dat als mensen leven, werken en opgroeien in een bepaald land, dat ze dan iets weten van de geschiedenis en de cultuur van dat land.’ Dat is niet zó verschillend van wat De Wever zegt.

      De Wever wil dat de canon een onderdeel wordt van een inburgeringscursus voor nieuwkomers. In zo’n geval moeten thema’s als verlichting, secularisatie, vrouwenemancipatie een in het oog springende plaats in de canon krijgen, al is Vlaanderen op geen van die gebieden een echte voortrekker geweest. Dat moet dan maar.

Alweer voorrang aan de instructie, zul je zeggen. Tja, ik zal er mij neer bij moeten leggen. En zo erg is het niet. Een beetje leraar maakt van élk canonthema een leuk verhaaltje.

Autocorrect en Mme de Pompidou

Deze dame heet volgens mijn Kindle ‘Madame de Pompidou’

     Jaren geleden werkte ik als nederige klerk bij het advocatenkantoor Loeff Claeys Verbeke. Toen ik daar begon te werken heette het kantoor anders, en toen ik er stopte met werken ook, maar ik herinner mij het kantoor toch vooral als Loeff Claeys Verbeke. Als ik brieven typte, moest ik altijd opletten met die namen. De spellingcorrectie verving, zonder dat even te vragen, de naam ‘Verbeke’ door ‘Voerbak’. Sommige industriëlen van dit land hebben ongetwijfeld wel eens een brief ontvangen van het kantoor Loeff Claeys Voerbak.
      Ik krijg de laatste tijd weer te maken met die automatische spellingcorrectie, maar dit keer bevind ik mij ‘at the receiving end’. Dat komt zo. Ik lees af en toe in de briefwisseling van Mme du Deffand. Mijn Kindle-uitgave, waar ik € 7,95 voor heb betaald, is eigenlijk niets meer dan een gescande en omgezette versie van de uitgave van 1865. ‘Classée dans l’ordre chhonolouique’, staat er op het voorblad. Dat voorblad alleen al maakt duidelijk dat de tekst niet langs een echte corrector is gepasseerd en elke bladzijde bevat tientallen fouten. Na een twintigtal bladzijden begin je  enige systematiek in de fouten te ontdekken. Kleine ‘l’ apostrophe wordt meestal grote ‘Y’ en kleine ‘y’ wordt meestal ‘v’. Yan moet je dus lezen als l’an en il va moet je dus lezen als il y a, behalve als het hij gaat betekent. Je raakt eraan gewend.
      Bij eigennamen gaat de autocorrectie wilder tekeer. Als in een brief wordt gesproken over ziekte en genezing komt vaak een zekere ‘Gertrude’ ter sprake. Het heeft even geduurd voor ik erachter kwam dat hiermee dokter Antoine Mertrud bedoeld werd. Soms gaat het over een ‘princesse de Robe’. Je denkt even aan het fameuze onderscheid tussen de ‘noblesse de robe’ en de ‘noblesse d’épée’, maar dat heeft er niets mee te maken want wat later wordt de naam correct gespeld en blijkt het te gaan om ‘la princesse de Robecq’.
      Bekende namen kun je vaak raden. Menig lezer zal onmiddellijk weten wie bedoeld wordt met ‘Madame de Pompidou’. Soms helpt de context. Een zekere ‘Swing’ heeft een verhaal over een ton geschreven. Dat moet Swift zijn. De eerste drie keer dat je de naam ‘Malpolie’ tegenkomt, krab je in je haar, tot de voornaam Horace alles duidelijk maakt: Sir Horace Walpole*. Over die ‘Malpolie’ heeft de ‘historien démocratique Macula’ een venijnig stuk geschreven. Dat stuk ken ik en het is van Macaulay. Er wordt een anekdote verteld die ons door ‘Chambart’ is overgeleverd. Ook die anekdote herken ik; ze is van Chamfort. 
         Sommige verwarringen zijn vooral grappig als je ze uitspreekt. De minnaar en vriend van Madame Du Deffand heette Hénault, maar in mijn uitgave wordt dat ‘Hérault’, terwijl de man voor nogal laf doorging. Madame de Genlis wordt ‘Madame de Genepis’. Het loont de moeite om dat eens op zijn Nederlands uit te spreken.
     In alle vorige gevallen kun je je nog voorstellen hoe de spellingcorrectie te werk is gegaan. Maar soms zijn haar wegen ondoorgrondelijk. De brief van Deffand van 5 september 4760 bijvoorbeeld is gericht aan de ‘Marquis de Pavlov’. Dat 4760 moet 1760 zijn, dat is geen kunst, maar een ‘Marquis de Pavlov’? Het kan natuurlijk. Deffand interesseerde zich wel enigszins voor de Russische geschiedenis. Maar wacht. Die Pavlov zou ook de tragedie ‘Tancrède’ geschreven hebben. Wat zouden die Russen in 1760 tragedies schrijven die ‘Tancrède’ heetten? Zou die niet veeleer geschreven zijn door de beroemdste tragedieschrijver van die tijd, de  verlichtingsdenker François-Marie Arouet, wiens naam door hemzelf als ‘Voltaire’ gespeld werd, maar in mijn uitgave wel eens voorkomt als ‘Voiture’?
     Zo is dat. De grote schrijvers van de Franse verlichting zijn Rousseau, Diderot en Voiture. Die Pavlov heeft er niets mee te maken.

* Eén keer staat er in de tekst correct ‘Walpole’, maar dan is de voornaam ‘Fouace’ geworden. Er is, geloof ik, ook slechte wil mee gemoeid.

19de-eeuwse toestanden

     Veel van wat we weten of menen te weten over ‘19de-eeuwse toestanden’ komt uit films. Sommige van die films heb ik gezien, vaak in meerdere versies : Daens, Les misérables, Oliver Twist …  Daar is nu Peterloo bijgekomen van Mike Leigh, de regisseur van het aangrijpende Naked en All Or Nothing.

     Peterloo gaat over de grote vreedzame demonstratie voor algemeen stemrecht die in Manchester gehouden werd op 16 augustus 1818. Ze werd op brute wijze uit elkaar gejaagd door de burgermilitie en soldaten te paard. Er vielen 18 doden.  Omdat de demonstratie plaats vond op het St-Peter’s Field en de krachtmeting van Waterloo nog vers in het geheugen lag, kreeg de slachtpartij de naam van ‘Peterloo’.
     Zoals het de gewoonte is in dat soort films maak je kennis met de verschillende betrokken milieus: armen, rijken, gematigde hervormers,  revolutionaire drijvers, conservatieve politici, het hof. Veel personages doen denken aan figuren uit de boeken van Charles Dickens of J.K. Rowling, wat een beetje vloekt in een film die sociaal realisme wil brengen.

     Wel erg realistisch zijn de toespraken. De helft van de film bestaat uit typisch 19de-eeuwse toespraken: in het parlement, in kroegen, in vergaderzalen, soms ook gewoon in de open velden van het mooie Lancashire. Je ziet bewogen sprekers die hoogdravende taal gebruiken, met veel gebaren, veel moeilijke woorden, uitgesponnen metaforen en ingewikkelde verwijzingen. Feitelijke inhoud is grotendeels afwezig. Het arbeiderspubliek herkent hier en daar een woord, wordt meegesleept door de emotie en begrijpt de algemene betekenis: zo kan het niet verder, we moeten iets dóen.
     Doordat de toespraken geen feitelijke inhoud bevatten, hebben ze geen waarde voor wat in toneel en film de ‘expositie’ wordt genoemd. Het moderne publiek leert er niets uit over de achtergrond van de gebeurtenissen. Leigh heeft dat proberen op te vangen met een bijzonder vals klinkend gesprek tussen een aantal leden van een arbeidersgezin. 

       

-   Men zegt dat ze de lonen weer gaan verlagen volgende maand.

-  Verlagen tot hoeveel?

-   Tot drie keer niks.

-    Ja, en de broodtaks helpt ook al niet.

-    Het helpt wel iemand.

-    Wie?

-   De rijke smeerlappen.

-   Die boeren zijn klootzakken.

-   Het zijn niet alleen de boeren.

-   Wat bedoel je?

-   ’t Is de regering.

-    ’t Zijn de landeigenaars. De landeigenaars hebben het voor het zeggen in de regering. Het grootste deel van de regering zijn zelf landeigenaars. Ze mesten zich vet op het land dat ze van ons gestolen hebben. En ja. Dan heb je de prijs van het brood. Ze hebben een slechte oogst en dan er is graan te kort. Maar ze laten ons geen graan importeren uit Frankrijk of Amerika, en dan moeten wij sukkelaars vijf keer meer betalen voor een brood.

-   Komt dat niet door de graanwetten?

-   Ja, daardoor. Ze waren bedoeld om ons te helpen, maar ze maken juist alles erger.*

     Het is moeilijk om zo’n stuk te aanhoren zonder iets van plaatsvervangende schaamte te voelen. (Zie ook hier). Andere scènes zitten beter in elkaar, zoals de manifestatie zelf, met de arbeidersvrouwen in hun witte zondagse kleren, en het tegelijk onhandige en wrede optreden van de burgerwacht en de huzaren.
     Een vraag die ik mij bij zulke films stel, en bij de gebeurtenissen die er aanleiding toe geven, is deze. Wat heeft al dat straatprotest opgeleverd?
     Laten we beginnen met de armoede. De textielarbeiders aan het begin van de 19de-eeuw waren zo arm dat ze bijna geen brood, eieren of vlees konden kopen. Tweehonderd jaar later is dat helemaal anders en besteden ze minder dan 10 % van hun inkomen aan eten. Wat is er ondertussen gebeurd? Mijn verklaring is dat de productiviteit ondertussen vele keren groter is geworden. Maar ik ken heel wat mensen die met grote zekerheid weten dat die verandering er gekomen is door straatprotest en ‘sociale strijd’. Ik betwijfel dat.
     In een voetnoot van Piketty’s Le capital au XXI° siècle vond ik een verwijzing naar zekere Arthur Bowley. Die had, legt Piketty uit, berekend dat de verhouding tussen kapitalistische winsten enerzijds en arbeidersinkomsten anderzijds gedurende de 19de en 20ste eeuw nogal gelijk bleef: 37 % voor de kapitalisten tegen 63 % voor de arbeidersinkomens. Die kapitalisten nu vormen een beperkte club. Als ze  37 % onder elkaar moeten verdelen, blijft er zowel in 1818 of 2018 genoeg over voor een mooi huis, een mooie koets of auto, en een mooie nieuwe fabriek. Maar voor de arbeiders is dat anders. Hun stuk moet onder velen worden verdeeld. 63 % van de productie van 1818, gedeeld door miljoenen arbeiders komt neer op bittere ellende, of er nu straatprotest is of niet.**** 63 % van de huidige productie daarentegen betekent een aanvaardbaar leven.
     De Peterloo demonstratie, kun je tegenwerpen, ging niet om hogere lonen; ze ging om het onrechtvaardige verkiezingsstelsel*** en de onrechtvaardige graanwetten. Maar ook hier zien we niet meteen een gunstig gevolg. Het Britse verkiezingsstelsel is pas in 1832 voor de eerste keer hervormd en de graanwetten zijn pas afgeschaft in 1846. Dat is veel later dan 1818. Volgens veel geschiedkundigen heeft Peterloo de hervormingen trouwens eerder verlaat dan vervroegd. Dat kwam zo. Hervormingen in een democratie worden uiteindelijk beslist door het parlement. Daar hebben ze voor- en tegenstanders. Het is de krachtsverhouding tussen die twee die maakt of ze er vroeger dan wel later komen. En daar is het in het geval van Peterloo fout gelopen. Conservatieven die in eerste instantie een hervormingsbeweging wilden gedogen binnen het kader van de liberale wetgeving, werden opgeschrikt door het geweld en stemden een reeks repressieve wetten, ze verboden samenkomsten en publicaties en ze gooiden de leiders van de beweging in de gevangenis. Als je het zo bekijkt was Peterloo, om het met een modern woord te zeggen, ‘contraproductief’.
     Maar zijn de tastbare resultaten het enige, of zelfs maar het belangrijkste, waar we naar kijken als we massa-demonstraties tegen ongerechtigheid beoordelen? Is het de enige maatstaf waarmee we Tiananmen beoordelen, of de huidige straatprotesten in Hongkong? Dát weet ik niet.

* Het script van de film vind je hier. 

** Piketty betwijfelt die gelijke verhouding 37%-63%. Volgens hem neemt het gedeelte dat naar werknemersinkomens gaat juist áf. Dat zou, in marxistische termen, betekenen dat de ‘uitbuiting’ nu gróter is dan in de 19de eeuw. Als Piketty gelijk heeft, ondersteunt dat mijn redenering. Ik weet overigens niet in welke mate sociale zekerheid en fiscaliteit in die verhouding zijn opgenomen. Misschien zouden die vormen van ‘herverdeling’ enkele procenten kunnen opleveren ten voordele van de werknemersinkomens. Veel verschil kan het niet maken.

*** Het Engelse stelsel was naast onrechtvaardig ook archaïsch. Nieuwe arbeiderssteden zoals Manchester hadden geen recht op vertegenwoordigers, maar amper bewoonde gebieden waar een landheer de baas was, hadden wel een vertegenwoordiger. In zo’n gebied durfde niemand tégen de landheer stemmen, want stemmen moesten openbaar worden uitgebracht.

***** En dat gold zeker voor tijden van economische crisis. Als de inkomsten uit de textielproductie daalden, gingen niet alleen de winsten van de ondernemers, maar ook de lonen van de arbeiders omlaag. Een weekloon van 15 shilling in 1806 was in 1818 al gedaald tot 5 shilling. 

De moeizame Vlaamse regeringsformatie

    In Het Nieuwsblad  vraagt Peter Mijlemans zich af waarom Bart De Wever treuzelt met de Vlaamse regeringsformatie. Is het omdat hij eerst ‘het eigen partijhuishouden op orde wil krijgen’? Of wil hij de andere partijen zenuwachtig maken om ze tot meer toegevingen over te halen?
     Mijlemans denkt dat het laatste het geval is. Hij waarschuwt De Wever ervoor om zo’n aanpak niet te ver te drijven, want partijen die bij het opstellen van het regeringsprogramma of bij de samenstelling van de regering te veel moeten toegeven, gaan achteraf uit wraak het regeringswerk ondermijnen. Mijlemans formuleert het met allerlei metaforen, maar daar komt het op neer, geloof ik. Misschien denkt Mijlemans aan het gedrag van Kris Peeters in de vorige regering.
     Het is in elk geval allemaal wáár wat Mijlemans schrijft.
     Maar laten we de zaak wat breder bekijken. Bart heeft de keuze tussen vijf mogelijke Vlaamse regeringen.*

       

              1.    N-VA + VB + ? (Vlaamse coalitie)
      2.     N-VA + CD&V + Open Vld (Zweedse coalitie)
      3.       N-VA + CD&V + SP.A (Slecht-weer coalitie)®** 

             4.       N-VA + Open Vld + SP.A (Bourgondische coalitie)
      5.       N-VA + CD&V + Open Vld + SP.A (Regenboog coalitie)

     Die eerste mogelijkheid is wat moeilijk vanwege dat vraagteken. Sommigen die VB goed gezind zijn, menen dat achter dat vraagteken een echte partij schuil gaat, maar wélke dat is weten zij niet. Er zal wel één partij ‘overstag gaan’, lees ik soms. Misschien. Misschien ook niet. En dan blijft de vraag welke invloed zo’n coalitie met VB zou hebben op de federale formatie.

Laten we de zaak alweer wat breder bekijken. Met welke coalitie kan Bart best zijn doelstellingen bereiken? Onder die doelstellingen treffen we wellicht zaken aan als:

1.       een stabiele meerderheid

2.       min of meer loyale regeringspartners

3.       een ernstige kans om in de federale regering te komen

4.       de realisatie van een gedeelte van zijn partijprogramma

5.       een publieke opinie die in de toekomst  zijn partij gunstig gezind is ***.

  Ik wil Bart, als hij dat op prijs stelt, best een aantal wenken meegeven. Een coalitie met één stem op overschot is voldoende, maar een ruime meerderheid is beter. CD&V is niet erg betrouwbaar, maar Open Vld en SP.A zijn dat ook niet. In de SP.A zitten veel ‘sossen’, maar in andere partijen vind je er ook. Voor Vlaanderen is een Zweedse coalitie iets te rechts, een Slecht-weer coalitie iets te links, een Bourgondische coalitie iets te vrijzinnig, een Regenboog coalitie iets te vermoeiend een een Vlaamse coalitie iets te Vlaams.
     En verder. Een federale regering met N-VA én PS is moeilijk, maar ze is niet onmogelijk. De partij mag haar liberale kiezers niet afstoten door onverantwoorde staatsuitgaven en belastingverhogingen, maar ze mag ook haar sociale kiezers niet verliezen door strikte besparingen. Ze moet elke coalitiegenoot ‘laten scoren’, maar het mag ook niet te veel geld kosten. Meer Vlaamse autonomie dwing je niet af met dreigementen, maar je moet de Walen ook niet te veel hun zin geven. Voor een strikt immigratiebeleid moet je niet op Europa wachten, maar helemaal zónder Europa zal het ook niet gaan. Het onderwijs moet worden hervormd, maar ook zinnige hervormingen zullen op weerstand stuiten van leraren en ouders.    
         Voilà. Dat alles op de weegschaal – zo moeilijk kan dat allemaal niet zijn. En nog eentje om het af te leren. Bart moet met de regeringsformatie niet te lang treuzelen. Maar hij moet zich ook weer niet overhaasten. En als hij nog meer goede raad nodig heeft, weet hij waar hij mij kan vinden. Ik sta aan wal.

* En dan heb ik Groen niet eens meegeteld. Björn Rzoska vindt dat toch ‘één van de winnaars’ van de laatste verkiezingen in de regering zou moeten komen. 

** Geïnspireerd op de weercodes. Geel: gevaarlijk. Oranje: extreem. Rood: alarm.  

*** En minder gunstig gezind tegenover zijn concurrenten binnen en buiten de regering.

Leuke gedichtjes over Stalin

Toen ik twijfels kreeg over mijn communistische geloof, begon ik een aantal boeken te lezen die ik tot dan toe gemeden had. Twee daarvan waren Karel van het Reves Geloof der kameraden en Robert Conquests Great Terror. Een voordeel van die boeken was dat ze beter geschreven waren dan dan het soort dat ik daarvóór las. Ik heb zojuist nog eens gebladerd in dat Ludo Martensboek over Stalin. ‘De officiële woordvoerders van de Amerikaanse oorlogsmachine, Kissinger en Brzezinksi, hebben niets dan lof voor de werken van Solzjenitsijn en Conquest, die als bij toeval ook twee favoriete auteurs zijn van de sociaal-democraten, de trotskisten en de anarchisten.’ * Nou, nou. En zo gaat dat verder, zin, na zin, alinea na alinea, bladzijde na bladzijde, hoofdstuk na hoofdstuk.

    Wat Conquest en Reve schreven lag minder zwaar op de hand. En de twee schrijvers hadden nog meer gemeen. Het waren allebei grappenmakers. Reve schreef op de achterflap van zijn boeken lovende of kritische teksten die hij ondertekende met de naam van bestaande journalisten die hij  niet kon luchten. Conquest stuurde aan een vriend, de bekende dichter Philippe Larkin, een brief op briefpapier van de Zedenpolitie, waarin gemeld werd dat Larkins naam was aangetroffen op een adressenlijst van een in pornografie gespecialiseerde uitgeverij. Larkin, die net als Conquest een groot liefhebber was van pornografie, vreesde toen dat hij zijn baan zou verliezen als universiteitsbibliothecaris.

     Ook hebben Conquest en Reve allebei ooit hun mening over het communisme in dichtvorm gegoten.** Reve deed dat in 1948, in een sonnet dat hij opdroeg aan een fabriekseigenaar waarmee hij samen de Sovjet-Unie bereisde. De schrijver was toen zelf nog een halve communist, maar ironie had duidelijk al een eerste bresje geslagen. 

Gewend om links en rechts te commanderen 

En iedereen te zetten naar uw hand 

Waart gij te gast in ’t Rode Vaderland, 

Gij, Kind der Bourgeoisie, maar ’t kan verkeren

  

Gij zaagt met eigen ogen hoe de heren 

Van Stalins bent aan lieden van uw stand 

Schijt hebben tot en met. Tot aan de rand 

Vult u de weerzin tegen hun begeren

  

Om allen in het arm Moscovisch Rijk 

Te doen geloven dat het Koninkrijk 

Der Hemelen daar is. Zou dit hun wens 

Of ook de waarheid zijn? Wie zal het zeggen? 

Wij weten weinig. Is er soms één mens 

Die het Geheim der Schepping uit kan leggen?

       Conquest leverde zijn dichterlijke bijdrage in een limerick, een genre dat hij goed in de vingers had, vooral als het schunnige materie betrof. Die schunnige durf ik hier niet afdrukken, maar déze moet kunnen.  

“There was an old bastard named Lenin 

Who did two or three million men in. 

That’s a lot to have done in 

But where he did one in 

That old bastard Stalin did ten in.”

       Let erop dat niet alleen het metrum en het aabba-schema correct zijn, met dat ‘Lenin’ waar je moeilijk een rijmwoord op vindt, maar ook de aangehaalde cijfers, die Conquest zelf, als historicus, voor het eerst op een betrouwbare manier berekend heeft.

* Dat Ludo Martens hier de liberalen en conservatieven onvermeld laat, kan ik begrijpen. Hún gedachtegoed hield hem niet zo bezig. Maar waarom hij hier niets over de ‘fascisten’ zegt, dat vind ik vreemd. 

** Deze proeven van light verse staan natuurlijk niet op dezelfde hoogte als het beroemde gedicht van Mandelstam. (hier). Maar Reve en Conquest hebben dan weer niet, zoals Mandelstam, hun gedicht met hun leven moeten bekopen

Een slecht klimaatargument

      Op mijn en andere facebookpagina’s lees ik soms hevige discussies tussen klimaatontkenners en klimaatalarmisten. De tussenkomsten in die discussies zijn niet altijd peer-reviewed en bevatten vaak erg informele argumenten. Zelf gebruik ik ook geen andere.
     Er is daarbij een argument dat aan de twee kanten opduikt: de waarschuwing voor overmoed of zelfoverschatting, de befaamde hubris van de Grieken – die in hun mythologie en hun toneelstukken zo’n grote rol speelde.
     Bij de klimaatalarmisten gaat dat argument zo. De mens moet zich bescheiden opstellen tegenover de Grote Natuur. Als de mens teveel activiteit ontwikkelt, zeeën drooglegt zoals Faust, grondstoffen wint, energie verbruikt, vissen vangt en opeet, dan zal hij moeder Aarde ‘uitputten’. Het verminderen van onze CO2-productie is in die zienswijze een manier om het natuurlijk evenwicht te herstellen.
     Sommige klimaatontkenners hoor je iets soortgelijks beweren. De mens moet zich, alweer, bescheiden opstellen tegenover de Grote Natuur. Die is zelf groot genoeg om de Aarde op te warmen als ze dat wil en ze weer af te koelen als ze van mening verandert. Kijk maar naar de Grote en de Kleine IJstijd en de warme zomer van 1833. De mens moet niet denken dat hij met zijn industriële CO2 – jaarlijks 0,0004 % van de atmosfeer – ook maar iets te betekenen heeft, vergeleken met de onvoorstelbaar grote bewegingen van de planeten en de gigantische activiteit van de zon.
     De lezer heeft gemerkt dat klimaatalarmisten en klimaatontkenners het hubris-argument op een verschillende manier gebruiken. De eersten beweren dat de mens overmoedig hándelt, de anderen dat de mens overmoedig dénkt. Maar de wortel van het kwaad is in de twee gevallen dezelfde.
     Ik vind het argument niet op zijn plaats in discussies met een grote wetenschappelijke of technische component. De waarschuwing voor hubris kan heilzaam zijn als we ons persoonlijk, spiritueel of beroepsleven inrichten, of als politieke veranderingen moeten worden doorgevoerd waarvan we de gevolgen niet goed kunnen overzien. Maar als Icarus of de gebroeders Wright willen vliegen, hebben ze niets aan een preek over zelfoverschatting.  Wat zij nodig hebben, zijn een goede cursus over aerodynamica en materiaalkunde. Daarin mag ook het smeltpunt van was niet onvermeld blijven.

Gevangenisstraf voor 'klimaatontkenners'?

De Nederlandse schrijver Ramsey Nasr – voormalig stadsdichter van Antwerpen ook – worstelt met de vraag of het wettelijk mogelijk zou moeten zijn klimaatontkenners ‘te berechten voor de moedwillig volgehouden leugens die onze planeet voor tienduizenden jaren zullen verzieken.’ Wildplassen is strafbaar, redeneert hij, waarom dit niet?
     Ik wil Nasr bij zijn worsteling graag bijstaan met enkele overwegingen. Mocht hij daar tijd voor vinden, raad ik hem aan het boekje van Stuart Mill ‘On Liberty’ te lezen, waar hij een aantal argumenten zal vinden voor onverkorte vrijheid van meningsuiting. Ik weet echter uit ondervinding dat de argumenten van Mill niet iedereen overtuigen.
     Daarom nodig ik Nasr uit om eens na te denken over hoe hij het begrip ‘klimaatontkenner’ precies wil omschrijven. In een facebookdiscussie komt het er zo niet op aan en gebruiken we allemaal wel eens een vaag begrip. Er is een hele tak van de filosofie die zich bezighoudt met ‘fuzzy logic’. Maar in wetteksten luistert dat nauw. Wat is dus, juridisch gesproken, een klimaatontkenner? Iemand die ontkent dat de aarder warmer wordt? Iemand die wel erkent dat de aarde warmer wordt, maar die tegelijk ontkent dat de opwarming vooral door CO2 wordt beïnvloed? Iemand die die CO2-invloed wel erkent, maar die anderzijds ontkent dat die invloed zich over ‘tienduizenden jaren’ strekt? En wat doe je met mensen die onmiddellijke CO2-reductie minder belangrijk vinden dan andere vormen van geo-engineering? Als die ook bij de klimaatontkenners horen, zal ik op mijn tellen moeten passen.
     In ons land hebben we een ‘negationismewet’. Wie de uitroeiing van de Joden door de nazis openbaar ontkent of minimaliseert wordt gestraft met een gevangenisstraf van 8 dagen tot één jaar en een boete van 26 tot 5 000 euro. Siegfried Verbeke heeft op die manier al verschillende gevangenisstraffen uitgezeten. Ik roep Nasr hierbij op tot een kleine oefening in introspectie. Zou hij, na een debat met een klimaatontkenner, bereid zijn naar het politiekantoor te stappen om zijn opponent in het debat aan te brengen en hem op die manier een gevangenisstraf van een jaar te bezorgen?
     Ik kan niet uitsluiten dat Nasr dat inderdaad zou doen, zij het met de spreekwoordelijke pijn in het hart. Misschien gaat hij zijn opponent daarna opzoeken in de gevangenis om hem alsnog te overtuigen met mooie foto’s van de Noordpool? Maar ja, die klimaatontkenners zijn ‘moedwillig’ en het gaat om het algemeen belang, onze kleinkinderen en het welzijn van onze planeet voor ‘tienduizenden jaren’. Dan moet je hard zijn. Thomas Morus hoopte op een ideale maatschappij waarbij gerechtelijke straffen niet meer nodig zouden zijn, behalve dan voor opiniedelicten als ‘het ontkennen van het voortbestaan van de ziel’ en ‘het ontkennen van de Goddelijke voorzienigheid’. Zulke negationisten waren een gevaar voor de hele maatschappij, redeneerde sir Thomas. Dan was zware dwangarbeid en publieke terechtstelling wel verantwoord.
     Misschien kan ik Nasr overtuigen met een klassiek dilemma: twee tegenovergestelde veronderstellingen die dezelfde uitkomst opleveren. De redenering gaat dan als volgt. Het verschijnsel van klimaatontkenners moeten we niet benaderen met de Jambers-vraag: wie zijn ze, wat doen ze, wat drijft hen? De vraag die we ons moeten stellen is: met hoeveel zijn ze? Gaat het in een strikte definitie om een klein groepje koppige eenzaten die net niet het licht van de zon ontkennen maar wel wat er verder met dat licht in onze atmosfeer gebeurt? Dan kunnen wij die mensen beter met rust laten want veel kwaad doen ze niet. Gaat het echter in een ruime definitie om een belangrijk deel van de samenleving, zodanig belangrijk dat het staatsbeleid er zich op afstemt, al was het maar om electorale redenen? Dan zou het niet erg praktisch zijn mochten ál die mensen de bak indraaien*. In de twee gevallen is gevangenisstraf dus geen goede oplossing.

* Nasr zou hierop kunnen antwoorden dat hij alleen klimaatontkenners in ‘politiek, wetenschap en bedrijfsleven’ wil laten vervolgen, maar dat voorbehoud kan, vrees ik, moeilijk in een wettekst worden opgenomen.