Boekenlijstjes van 2024 in DSL, etc.

Boekenlijstjes van 2023 in DSL
      Uit gemakzucht en onzekerheid maak ik zelf geen eindejaarslijstjes, maar ik lees graag die van anderen. De Standaard der Letteren heeft aan 70 literatuurliefhebbers gevraagd welk boek ze het hoogtepunt van het jaar vonden, welk boek ze iedereen cadeau willen doen en welke zin uit hun lectuur is blijven hangen. Ik heb die lijstjes twee keer gelezen.
      Van het recente leesvoer citeren de literatuurliefhebbers meestal boeken en auteurs waar ik nog nooit van heb gehoord, of die ik alleen ken omdat mijn vrouw ze in huis heeft gehaald, of omdat ik een verfilming ervan gezien heb. Sally Rooney wordt een paar keer aangehaald met Intermezzo. Ik heb de televisiereeks Normal People gezien die een bewerking is van een vorig boek van haar. Bart Brinckman haalt het boek Say Nothing van Patrick Radden aan. Ook daarvan heb ik de televisieserie gezien. Brinckman noemt die serie ‘weergaloos’ en ik vond ze zelf ook heel goed. Sommige boeken ken ik van eerder verschenen recensies, zoals Lied van de profeet van Paul Lynch en Waanzin van Lionel Schriver. Ik heb toen in een vlug stukje aangegeven dat ik wellicht maar een van die twee boeken zal lezen*.
      Hier en daar noteer ik een nieuwe titel voor mijn leeslijst. Ik ben daarin minder ambitieus geworden – en realistischer. Ik koop ook maar een boek tegelijk, te beginnen op mijn e-reader. Als ik het uitgelezen heb, zoek ik op mijn leeslijst naar een nieuw boek – maar de meeste titels interesseren mij ondertussen al niet meer zo erg. Rond kerstmis bestel ik van enkele van de elektronisch gelezen boeken een papieren versie als cadeau voor mijzelf – niet te veel, want als we later kleiner gaan wonen, moeten die boeken dáár een plaats vinden.

     Sommige van de de DSL- boeken, merk ik, staan al op mijn leeslijst, zoals de Claus-biografie van Mark Schaevers, waarvan ik overtuigd ben, zonder ze gelezen te hebben, dat ze heel, heel goed is. Het rapport van Brodeck wordt aangeraden door Samira Atael. Ik heb dat boek twee jaar in huis gehad, geleend van onze buurman, en uiteindelijk ongelezen teruggegeven. Maar lezen zal ik het. Jan-Frederik Abbeloos zou iedereen Generatie angststoornis van Jonathan Haidt willen cadeau doen. Het gaat over de invloed van gsm’s en sociale media op kinder- en jongerenbreinen. Dat is ongetwijfeld een nuttig boek, en als iemand moet waarschuwen voor een of ander Groot Gevaar, dan heb ik liefst dat het Haidt is die dat doet. Anderzijds ben ik nog altijd boos op hem omdat zijn aangekondigde boek Three Stories about Capitalism maar niet uitkomt.

       Als de DSL-mensen een wat ouder boek cadeau willen doen, valt het voor dat ik het wél gelezen heb, zoals De toverberg, De Radetzkymars, De wereld van gisteren, Vreugdevuur der ijdelheden, Een kleine geschiedenis van bijna alles … Die boeken kan ik wegstrepen. Net als de auteurs waar ik weliswaar iets van gelezen heb, maar die ik verder met rust zal laten omdat mijn nieuwsgierigheid nu bevredigd is, een beetje zoals ik soms genoeg heb aan één aflevering van een televisiereeks.

       Smaken en interpretaties van boeken verschillen. Tinneke Beeckman raadt het boek Keizer van Rome aan, van Mary Beard, een boek dat ik toevallig wel gelezen heb. Ik hou meer van Tacitus. Sam De Wilde noemt Demon Copperhead een ‘welgemeende fuck you aan het grootkapitaal’. Dat is niet wat mijn vrouw mij over het boek heeft verteld. Of het moet zijn dat élke beschrijving van armoede en miserie een fuck you aan het grootkapitaal is. ’t Is waar natuurlijk dat ook Dickens, en Zola, vandaag vaak zó worden gelezen.

      Minder geslaagd in de DSL-lijstjes is het onderdeel over de ‘zinnen die zijn blijven hangen’. Zo’n zin kiezen is een moeilijke discipline. Karel van het Reve was daar goed in. Marijke Arijs kiest een zin van Sylvain Tesson. ‘De geschiedenis had het ons aangetoond: er bestaat geen zonnige toekomst. De geografie daarentegen komt haar beloftes na.’ Dat is mooi: aardrijkskunde en geschiedenis.

      Veel van de andere aangehaalde zinnen zeggen niet veel zonder de context. Het slimste is dan om een openingszin te kiezen, zoals Chams Eddine Zaougui doet. ‘Misschien kwam het doordat Cyrus de verkeerde drugs in de juiste volgorde had gebruikt of de juiste drugs in de verkeerde volgorde, maar toen God na zevenentwintig jaar eindelijk iets tegen hem terugzei, wilde Cyrus vooral een herkansing.’ De zin lijkt op andere openingszinnen die ik mij vaag herinner, maar ’t is een stijlfiguur die bij mij altijd werkt. Net zoals wat humor. Dimitri Verhulst die schreef: ‘Succes hebben is de eerste stap naar succes gehad hebben.’

     Simon Meulemeester heeft een mooie zin van Marten Toonder gekozen. ‘De futloze jeugd tracht altijd de aangrijpende strijd van een oudere in de knop te smoren.’ Terwijl hij Toonder las, verdiepte Meulemeester zich ook in een geschrift van Anuna De Wever.  Dat roept bij hem een vraag op: zou Toonder vandaag ‘jeugd en ‘oudere’ van plaats verwisselen? Ik weet het antwoord op die vraag: nee. Toonder hád de woorden al van plaats verwisseld, en het is precies daardoor dat Meulemeester en ik erdoor getroffen worden.

     Een dieptepunt is Bart Van Raemdonk die een zin gekozen heeft uit een protestlied. ‘Nee, nee, kapoen, wij gaan dat hier niet doen.’ Het lied heeft er volgens hem voor gezorgd dat Gent nu bestuurd wordt door bestuurscoalitie die hij, Van Raemdonk, beter vindt dan een andere die ook had gekund. Dat ‘kapoen’ verwijst geloof ik naar Mathias De Clercq, die ondertussen, ondanks het lied, toch maar mooi burgemeester van Gent is.

     Na dit dieptepunt ben ik blij om met het hoogtepunt te kunnen besluiten. Rudi Laermans schrijft over zijn leeservaringen in 2024 het volgende:

Mijn dag begon ik meestal welgezind na het lezen van de nieuwste Facebookpost van Tom Wouters. Zijn surrealistische en immer vermakelijke, in droge taal gestelde verzinsels zijn gratis: literair communisme?

 

     Ik stel mij nu voor dat de Facebookposts van Tom Wouters voortaan door duizenden DSL-lezers zullen worden gelezen en geliket. Binnenkort worden de stukjes van Tom gebundeld en uitgegeven in een dundrukuitgave met leeslint. Ze worden vertaald in alle beschaafde talen van de wereld, en in een paar talen die Tom voor de gelegenheid verzonnen heeft. De tijd dat ik tot een select clubje bewonderaars behoorde is voorbij. Maar niet getreurd: leve het marxisme van Groucho, leve het literaire communisme van Tom!

Hendrik Vos en de Europese defensie
     Tot de linksliberale geloofspunten behoren een milde houding tegenover de woke-excessen, een soepele migratiepolitiek, een radicaal-snelle klimaattransitie, en méér Europa – met meer centrale bevoegdheden, een eigen Europees buitenlands beleid en een eigen Europese defensie. Dat laatste was vooral populair toen die defensie geen ander doel leek te hebben dan ‘los te komen van’ de Verenigde Staten.’ Maar de tijden zijn veranderd, met Trump en vooral met Poetin. Sommige linksliberalen zijn nu hun mening over een Europese defensie aan het herwerken, vooral degenen die altijd al meer links dan liberaal waren.
      Vorige week riep Navo-baas Mark Rutte de Europese landen op om veel meer geld uit te geven aan defensie. Als de Verenigde Staten minder garanties bieden, zullen we zelf voor garanties moeten zorgen. België besteedt 1,3 % van het BBP uit aan defensie, terwijl de Europese landen eigenlijk 3 % zouden moeten uitgeven om bij iemand als Poetin enig respect af te dwingen
.      Die redenering en die conclusie zijn niet naar de zin van Europaspecialist Hendrik Vos. We geven al ‘8 miljard’ uit. Er is geen reden tot ‘paniek’. We moeten een ‘tunnelvisie’ vermijden. We moeten ons niet als ‘preppers’ gedragen. We moeten niet vrezen dat ‘Russische grondtroepen straks met berenmuts door het land zullen marcheren.’ Rusland bekampt ons vooral ‘met behulp van Tiktok’ en het is ‘twijfelachtig of we ons daartegen kunnen verdedigen met F-35’s.’
     Net als Vos geloof ik niet dat Rusland binnen de eerste vijf jaar een openlijke aanval zal uitvoeren op een Navo-land. Daar is Rusland nog niet sterk genoeg voor. Maar aan het tempo dat de Russische wapenindustrie zich nu ontwikkelt, zal dat niet lang meer duren. Omgekeerd denk ik dat wij meer dan vijf jaar zullen nodig hebben om een geloofwaardige Europese defensie uit te bouwen die Poetin of zijn opvolger voldoende afschrikt zodat de berenmutsen ons alsnog bespaard blijven.
      Ik heb gisteren Poetins persconferentie gezien.  Hij zei niets over Tiktok maar stelde voor om bij wijze van weddenschap zijn nieuwe raket eens uit te proberen op Kiev, en dan te zien of de Europese luchtafweer die uit de lucht kon schieten. Hij dacht van niet. ’t Was een mooi staaltje van ironie waarbij de grens tussen grap en dreigement heel vaag bleef. Stalin kon dat ook. Aan Churchill stelde hij ooit voor om alle Duitse krijgsgevangen officieren tot de rang van kapitein te fusilleren. Toen Churchill in een woedende tirade uitbarstte, zei Stalin dat het maar een grapje was. Stalin en Poetin houden je wakker met hun superieure dubbelzinnigheid.
     Daarmee vergeleken zijn onze links-liberalen slaapverwekkend saai en voorspelbaar. Als ze niet willen dat een probleem stevig wordt aangepakt – terrorisme, migratie, criminaliteit, defensie – beginnen ze over iets anders, desnoods over het gevaar van overstekende everzwijnen, zoals indertijd professor Coolsaet. Vos beëindigt zijn stuk – over defensie en oorlogsdreiging – met een eigen everzwijntirade:

Het blijft belangrijk om het brede plaatje te zien en ook andere bedreigingen in kaart te brengen. Vorige week presenteerde het Europees Milieuagentschap een rapport dat aantoonde dat er in België jaarlijks 4.100 vroegtijdige sterftes zijn door fijnstof … Dat haalde amper het nieuws. Elke dag veroorzaken dronken automobilisten meer dan tien ongevallen, waarvan minstens een met doden of gewonden … Rusland is zeker een van de dreigingen. Maar laten we er goed het hoofd bij houden en in onze paniek niet in een tunnelvisie terechtkomen. Met een bunker vol bonen in blik houdt de prepper per slog van rekening het fijnstof en Tiktok niet tegen.

         In de retorica staat zoiets bekend als een red herring, een rookgordijn waarmee de lezer wordt afgeleid van het eigenlijke onderwerp. Is Vos nu voor of tegen een verdubbeling van ons defensiebudget? Of vindt hij dat éérst het probleem van het fijnstof en dat van dronken automobilisten moet worden opgelost voordat we meer uitgeven aan het leger?      

Syfilis
     De literaire liefhebber die af en toe een iets ouder boek leest, komt wel eens een vermelding van syfilis tegen. De auteur van het boek is eraan overleden zoals Maupassant, Baudelaire, of Daudet, of een van de personages lijdt aan de ziekte. Er is een scène in Ibsens Poppenhuis die een moderne lezer niet kan begrijpen als hij niet op de hoogte is van syfilis en van het erfelijk karakter van die geslachtsziekte. Als ik dan in de krant een stuk zie staan over syfilis, zal ik dat altijd snel lezen. Zo bijvoorbeeld dat stuk over de Amerikaanse oorsprong van de ziekte in De Standaard (19/12). Volgens modern DNA-onderzoek staat nu ongeveer vast dat de bacterie werd meegebracht naar Europa door Columbus en zijn bemanning. Eén passage is wat onhandig.

Vandaag is syfilis een seksueel overdraagbare aandoening die goed te behandelen is met antibiotica. Maar vijfhonderd jaar geleden kon je aan de soa een fysieke of geestelijke handicap overhouden, of er zelfs aan sterven. [De zin wordt ook overgenomen onder de illustratie bij het stuk].

       Wat er staat is helemaal juist: vijfhonderd jaar geleden kon je inderdaad aan syfilis sterven. Maar tweehonderd jaar geleden ook, net als honderd jaar geleden. Dat ‘vijfhonderd jaar’ suggereert ten onrechte dat de ziekte honderd of tweehonderd jaar geleden haar dodelijk karakter verloren had. En jammer genoeg was dat niet waar voor Maupassant, Baudelaire en Daudet en al die anderen. 

 

 

*De lectuur die mij tot tranen toe heeft bewogen in 2024 is het hoofdstuk ‘Bye-bye Belfast’ in Tegendraads.  Daarin vertelt Lionel Shriver over hoe vriendschappen ontstonden en teloorgingen in de jaren van de Troubles.

** Mijn vlugge stukje over Lied van de profeet en Waanzin staat hier. 

Tinneke Beeckman en 'woke', etc.

 

Tinneke Beeckman en woke
     Een rechtse jongen zoals ik neemt nogal gemakkelijk aanstoot aan al die linkse ‘onderzoekers’, ‘theatermakers’ en ‘experten’ die hun weg vinden naar de opinie-pagina’s van De Standaard. Maar bij de vaste columnisten van de krant is er een redelijk evenwicht tussen rechts, links en centrum. 

     Bij dat centrum hoort Tinneke Beeckman die tweewekelijks haar bezadigde commentaar geeft bij wat zich in de samenleving afspeelt. Ze heeft meestal iets gelezen over het onderwerp waarover ze schrijft, en daardoor krijg ik op een goedkope manier informatie uit boeken die mij anders te dik of te saai lijken. Dit keer (DS 19/12) vertelt Beeckman iets over Hidden Tribes. A Study of America’s Polarized Landscape, een boek dat ik nooit zou lezen, maar ik ben blij dat het bestaat én dat ik nu van dat bestaan op de hoogte ben. Verder geeft Beeckman een mooi voorbeeld dat ik nog niet kende over hoe woke is binnengedrongen in de Amerikaanse politiek: 

Op de website van de Amerikaanse Democratische Partij staat een lijst ‘wie we dienen’, met vijftien categorieën. Slechts vijf daarvan hebben betrekking op wat iemand doet of waar die woont. Alle andere zijn identitair: vrouwen, lgbti-mensen, zwarte Amerikanen …     

‘Wie we dienen’ … zou dat een oude maoïst zijn binnen de Democratische Partij die die titel heeft bedacht? Wie we dienen? Het volk natuurlijk! Dien het volk! Serve the people! Servir le peuple! Dem Volke dienen! Servir al pueblo! Ik voel mij weer zeventien.

Alara Adilow en Tinneke Beeckman
     Ik had de krant van 19/12 met Tinneke Beeckmans stuk over woke al weggegooid, toen ik in DS van 21/12 het polemische antwoord las van Alara Adilow. Ik ben de oude krant daarom gaan opvissen uit onze papiercontainer en ik heb het stuk herlezen.
     Als ik de toon van Beeckman bezagdigd heb genoemd, is die van Adilow veeleer hysterisch. Ze noemt Beeckman ‘een hoogopgeleide vrouw in een geprivilegieerde positie’. Aïe! Adilow schrijft:

Ze [Beeckman] denkt te kunnen spreken voor alle miljoenen mensen die strijden voor gelijke rechten voor minderheden … Ziezo hoor je Beeckman zich in de handen wrijven, nog eens tien denkers weerlegd.

      Het moge duidelijk zijn dat de leeservaring van mevrouw Adilow een heel andere is dan de mijne. Ik zie bij de stukjes van Beeckman nooit een vrouw die spreekt voor miljoenen mensen, of die zich vergenoegd in de handen wrijft bij een of andere gedachte.
     Adilow beweert – niet ten onrechte –  dat radicaal-rechts zich de term ‘woke’ heeft toegeëigend om er een negatieve betekenis aan te geven. Ik ben niet radicaalrechts, maar ik doe dat ook, die negatieve betekenis geven. Maar Tinneke Beeckman doet dat niet. De kop van het stuk maakt dat duidelijk. ‘Woke moet af van zijn fanatieke kantje’ houdt in dat woke in zijn geheel een gezonde beweging is, maar dat er binnen de beweging ook een fanatiek element bestaat van overdrijving, eenzijdigheid, obsessie, onverdraagzaamheid en superioriteitsgevoel (waarbij ik mijzelf nog het minste stoor aan het laatste). Beeckman schrijft het ook expliciet: ‘De basisgedachte van woke is nochtans helder en verdedigbaar: minderheidsgroepen worden structureel ongelijk behandeld.’ Daarna gaat ze verder met een uiteenzetting over die contraproductieve strategie die woke toepast om die ongelijke behandeling te bestrijden.
     Adilow schrijft nog:

De Amerikaanse presidentskandidate Kamala Harris is voor het recht op abortus, dat was een belangrijk speerpunt in de campagne. Ik snap niet dat men dat onder identiteitsdenken schaart … Abortusrecht kun je zien als een fundament van de liberale waarden: de staat zou niet moeten beslissen over wat jij met je lichaam doet. Maar waarom moet ik dit aan een filosoof uitleggen? … En daar stopt het niet, want ze wil ook nog iedereen die tegen de genocide in Gaza is als woke beschouwen.

     Ik heb de tekst van Beeckman helemaal herlezen, en daarna nog eens digitaal gescand, en ik ben nergens het woord ‘abortus’ of de naam ‘Kamala Harris’ tegengekomen. Je kunt misschien de algemene passage over de vrouweneisen van de Democratische Partij interpreteren als een aanval op het abortusrecht, maar dan moet je van heel slechte wil zijn. En dan Gaza. Ja, Beeckman zegt inderdaad iets over Gaza. 

De Democraten worden al decennia gesteund door welvarende liberals van Joods-Amerikaanse afkomst. In november wilden Amerikaanse moslims dan weer uitgesproken steun voor het benarde lot van de Palestijnen. Die spanning was geen geschenk voor de Democratische Partij. 

     Wie kan zoiets nu lezen als ‘iedereen die zich kant tegen de genocide in Gaza is woke’? Met zo’n lezing bewijs je toch dat Beeckman gelijk heeft als ze spreekt van het ‘fanatieke kantje van woke’. En om mij helemaal te overtuigen, gooit Adilow, na de aannames van Beeckman ‘discutabel’, ‘ongenuanceerd’ en ‘generaliserend’ te hebben genoemd, er nog een leuk zinnetje tegenaan – waarin al die moeilijke woorden op eenvoudige wijze worden geïllustreerd. 

De westerse filosofie had het, met al haar hoogdravendheid en zelfingenomenheid, al zo vaak bij het verkeerde eind. 

Reynebeau en Bouchez
     Marc Reynebeau (DS 18/12) verwijt Bouchez dat hij de voorrang geeft aan het partijbelang en daarmee besturen moeilijker maakt. Ik heb ook ooit zoiets geschreven, maar dat Reynebeau dat ook schrijft, vind ik heel onaangenaam. Ik zoek mijn oude tekst op en speur naar zoveel mogelijk verschillen tussen wat ik schreef en wat Reynebeau schrijft. 

Torfs en Pelicot
     Op Doorbraak probeerde Rik Torfs een uitermate emotioneel probleem op een uitermate rationele manier te behandelen, en daar is hij niet helemaal in geslaagd. Hij bespreekt de beslissing van Knack om Gisèle Pélicot, als slachtoffer van jarenlange verkrachtingen, als persoon van het jaar te kiezen. Hij schrijft:

De uitverkiezing van mevrouw Pelicot bevestigt de cultus van het slachtofferschap die in onze samenleving al even aan de gang is maar geleidelijk een nieuwe dimensie heeft verkregen.

     Dat is om verschillende redenen een ongelukkige zin. Vooreerst is Pélicot niet alléén slachtoffer. Door klacht neer te leggen, heeft ze een daad gesteld die een zekere moed vereist. Het is niet het soort moed van een brandweerman die een kind redt uit een instortend huis – het is eerder het soort moed dat andere slachtoffers van seksueel geweld ertoe aanzet om ook méér te zijn dan alléén slachtoffer.
     Torfs stoort zich net als ik aan het victimisme, maar dát is toch nog iets anders. Victimisme is de vervelende gewoonte om complexe kwesties – sociale ongelijkheid, onderwijs, immigratie, cultuur- en taalverschillen, klimaat, geopolitiek – te zien als een kwestie van daders en slachtoffers. Maar sommige kwesties zijn in wezen niets anders, en seksueel geweld tegen vrouwen is daar één van.
     Ten slotte ziet Torfs in de ‘cultus van het slachtofferschap’ iets modieus’, iets wat ‘al even aan de gang is maar geleidelijk een nieuwe dimensie heeft gekregen.’ En dat is waar voor wat ik hierboven victimisme noemde. Maar het brede, collectieve, sentimentele medegevoel met slachtoffers is van alle tijden. De Griekse tragedie bouwde op dat fundament, net als het toneel van Racine, het melodrama van de 19de eeuw en de tearjerker van vandaag. De massamedia hebben er alleen – dat deel klopt – een ‘nieuwe dimensie’ aan gegeven.

Tom Lanoye en Els van Doesburg
        De Standaard (16/12) wijdde laatst een portret aan Els van Doesburg die misschien burgemeester van Antwerpen wordt. Zo’n portret dient informatief te zijn, met een carrière-overzicht, opvattingen, en gelardeerd met quotes van intimi, anonieme bronnen, politieke bondgenoten of rivalen, en tegenstanders. Ruud Goossens eindigt met het citaat van een tegenstander, Tom Lanoye. Die had Van Doesburg omschreven als ‘een arrogant ijskonijn met een grootvadercomplex en het oerconservatieve Italiaanse draaiorgel Giorgia Meloni als rolmodel.’
      Ik ken Van Doesbrug alleen van haar goed geschreven stukjes. Ik weet dus niet of Lanoye voor de rest gelijk heeft. Maar ik vind niet dat je een portret moet eindigen met een citaat van een tegenstander. Dat Lanoye-citaat had ergens in het midden van het stuk een plaats moeten krijgen. Een portret moet eindigen als een filmrecensie, met een afgewogen oordeel. 

IQ en onderwijs
     Bij onderzoek van onderwijsresultaten lees je steeds over de opleiding van de moeders, maar nooit over het IQ van de kinderen. Het is politiek niet correct om dat IQ in het onderzoek te betrekken. Er wordt rond dat IQ een stevige muur gebouwd en niemand mag onderzoeken wat zich achter die muur bevindt. Maar nu heeft zekere Laurence Mettewie, hoogleraar Nederlands aan de universiteit van Namen, onderzocht waarom Waalse leerlingen in het middelbaar onderwijs al dan niet Nederlands als keuzevak kiezen. En wat lees ik in een interviewtje in De Standaard (19/12): 

Uit onderzoek blijkt dat kinderen met hoogopgeleide moeder vaker kiezen voor Nederlands. Andere factoren zoals intelligentie bleken in dat onderzoek amper een impact te hebben.

Is dat IQ echt onderzocht of zegt Mettewie zomaar wat? Is hier een bres geslagen in de politiek-correcte muur? Misschien.

Sven Pichal en de gevangenisstraf

      Pichal kreeg voor het bekijken en verspreiden van kindermisbruikvideo’s een gevangenisstraf van 3 jaar met uitstel. Ik heb daar geen mening over, behalve dat de directe daders van dat misbruik, als ze gevonden worden, minstens 20 keer zo zwaar moeten worden gestraft, dus laat ons zeggen 30 jaar zonder uitstel. En had Pichal 3 jaar zonder uitstel gekregen, dan mochten de directe daders van het misbruik van mij 60 jaar opgesloten worden, ook zonder uitstel (of strafvermindering).
    Ik ben niet de eerste die opmerkt dat de reacties op gerechtelijke uitspraken soms gepolitiseerd worden. Veel rechtse mensen vinden dat Pichal – als iemand van de zogenaamde culturele elite – niet zwaar genoeg werd gestraft, terwijl veel linkse mensen oordelen dat de Reuzegommers een te mild vonnis kregen. Rechts is voorstander van tough on crime, waar links, dat anders het nut van gevangenisstraffen in twijfel trekt, strengere straffen wil voor verkrachters. In die zaken voel ik mij niet links of rechts.
     Laat ons daarom, voor een keer, de politiek er buiten laten en de zaak in zijn algemeenheid bekijken. Een samenleving kan gevangenisstraffen instellen om vier redenen: als georganiseerde wraak, als heropvoeding, als afschrikking en als directe preventie. De eerste reden – wraak – is van morele, metafysische of psychologische aard. Men vindt het rechtvaardig dat een een boosdoener gestraft wordt, men wil niet wachten op Karma, en men haalt een zekere voldoening uit de omstandigheid dat het lijden van het slachtoffer gevolgd wordt door het lijden van de dader.
     De tweede reden – heropvoeding – is bijna zeker illusoir. Zelfs als sommige gevangenen als betere mensen naar de maatschappij terugkeren, zijn er veel anderen die niets geleerd hebben, of alleen de verkeerde dingen. De derde – afschrikking – lijkt te werken, maar minder dan je zou denken. De laatste reden – directe preventie – is de logica zelf. Hoe langer de dief achter de tralies zit, hoe langer het duurt voor hij weer uit stelen kan gaan.
     De twee laatste redenen – afschrikking en directe preventie – zijn van utilitaire aard. Je gaat ervan uit dat er door het opsluiten van kindermisbruikers er minder kindermisbruik zal zijn. Voorstanders van tough on crime geloven dat het effect van gevangenisstraffen groot is, tegenstanders dat het effect klein is. Maar het is geen kwestie van geloof. Het kan onderzocht worden, liefst door onderzoekers die zich niet door hun wensen maar door cijfers laten leiden.
     Zo’n onbevooroordeelde onderzoeker is Scott Alexander, die de bestaande meta-literatuur heeft samengevat in een meta-meta-overzicht*. Zijn conclusies bevestigen wat het gezond verstand ook al had kunnen vinden. Ja, langere gevangenisstraffen werken, en dan vooral door de directe preventie, minder door de afschrikking. Vooral de afschrikking is onderworpen aan de wet van de dalende meeropbrengst. Harde en lange straffen schrikken de bangste misdadigers af, maar als de straffen altijd maar harder en langer worden, blijven alleen de durvers over. Hoe meer de straffen verzwaren, hoe minder het bijkomend effect. In economische termen zou men zeggen dat het marginaal nut van de gevangenisstraf in onze samenlevingen ondertussen laag is.
      Andere conclusies liggen minder voor de hand. Zo blijkt uit de cijfers dat lange gevangenisstraffen efficiënter zijn om winkeldiefstallen te voorkomen dan om gewelddelicten terug te dringen. En vooral: de cijfers laten toe om het marginaal nut van lange gevangenisstraffen af te wegen tegen de kostprijs, en die kostprijs te vergelijken met die van andere vormen van misdaadbestrijding. Alexander schrijft – alles in een Amerikaanse context – : 

10 procent meer gevangenisstraf zorgt voor een daling van de misdaad met 3 procent. Dat is een van de minst kost-effectieve manieren van misdaadbestrijding … Eén jaar gevangenisstraf voorkomt 7 misdaden maar één extra politie-agent voorkomt … 50 misdaden. Een jaar gevangenisstraf kost 60.000 dollar, een extra politie-agent kost 150.000 dollar. Je kunt dus één misdaad voorkomen door 8.500 dollar uit te geven aan gevangenisstraf of door 3.000 dollar uit te geven aan een extra-politie-agent.

       Dat is een sterk – utilitair – argument om af te zien van al te strenge gevangenisstraffen, al blijven de wraaklustigen dan op hun honger zitten. Dat laatste kunnen we echter relativeren omdat de gemiddelde wraaklust vooral opgezweept,door een bepaald soort misdrijven – het soort waar Pichal en de Reuzegommers zich schuldig aan maakten – terwijl men winkeldiefstal lichter opvat. Zelf voel ik eigenlijk niet zo veel verontwaardiging als ik weer eens de beelden zie van die mannen met geklede petten die vitrines kapotslaan om juwelen te roven. En ook in het algemeen is de samenleving minder wraaklustig geworden. Ik geloof niet dat er een meerderheid zou bestaan die de herinvoering van openbare folteringen als straf zou vragen.
     Er is een ander bezwaar tegen het utilitaire argument. Het kan best zijn dat meer politie-agenten op straat voor een betere preventie zorgen, maar wordt op die manier niet iedereen een klein beetje gestraft, vooral als die politie-agenten iedereen aan frequente controles onderwerpen. Of neem een sprekender voorbeeld. Veronderstel dat iemand als Scott Alexander statistisch kan aantonen dat het gebruik van bewakingscamera’s en het afluisteren van telefoons nog veel efficiënter is voor misdaadbestrijding dan extra politie-agenten, laat staan extra gevangenisstraf. Zouden we dan blij zijn met dat afluisteren? Of dat de politie het recht krijgt om alle computers van alle burgers te hacken en te scannen op beelden van kindermisbruik. Wat dan?
     Ook veel brave burgers, neem ik aan, zullen zich storen aan die camera’s en die afluister- en hack-praktijken, zelfs als ze nooit iets doen wat niet mag worden gefilmd, of die nooit iets zeggen over de telefoon wat niet mag worden gehoord, of die nooit iets bekijken op hun computer wat niet mag worden bekeken. Die brave burgers zullen zich gestraft voelen. Je zou hen moeten vragen wat ze erger vinden: een beetje meer misdaad, wat meer surveillance, of heel wat meer belasting om een duur gevangenissysteem verder uit te bouwen. 

* Voor de analyse van Scott Alexander: zie hier.

Verkleinwoordjes - Statutory rape

Verkleinwoordjes
      Toen ik nog les gaf waarschuwde ik mijn leerlingen voor het storende gebruik van verkleinwoorden in zakelijke teksten. Ik gebruikte daarvoor altijd hetzelfde voorbeeldzinnetje, maar wat dat zinnetje was, ben ik nu vergeten. Het ging onder andere over een ‘autootje waar je een aardig sommetje moest voor neertellen’.
      Nu hoorde ik laatst op de radio – Nieuwe Feiten 12/12* – een luisteraar, zekere Bruno, die lucht gaf aan zijn hekel voor verkleinwoorden. Hij had ook zo’n zinnetje ter illustratie. ‘Kom, we gaan met ons fietsje naar ons huisje om koekjes te gaan geven aan ons hondje.’  Niet erg realistisch maar grappig, alleen minder grappig dan het zinnetje dat Karel van het Reve aanhaalt als hij over de weinig realistische Latijnse vertaaloefeningen van zijn jeugd spreekt: ‘De zonen van de soldaten doodden de ezels van de slaven.’ Karel heeft dat zinnetje geloof ik zelf verzonnen.
     Ook Bruno zijn zinnetje lijkt mij van de zelf verzonnen soort. Het zijn in elk allemaal verkleinwoorden die ik zelf apart af en toe gebruik of gebruikt heb. Ik zeg altijd ‘koekje’ en nooit ‘koek’. Een kleine hond is voor mij een ‘hondje’. Als we na een wandeling terugkeren en we zien onze woning in de verte, zeg ik voor de zoveelste keer: ‘De mensen die in dat huisje wonen, hoe gelukkig moeten die niet zijn.’ Mijn eigen vrouw, die mij dood zou slaan als ik haar ‘vrouwtje’ noemde, zegt sinds kort dat ze het fietske genomen heeft om naar het zwembad te gaan, en onder haar invloed neem ik dat gebruik dan over.  Ik ben, zoals iedereen, tegen verkleinwoorden, maar als het erop aankomt, ben ik daarin, zoals in veel zaken, niet erg consequent.
     Bruno’s hekel aan verkleinwoorden werd in het radioprogramma onderwerp van een diepgaand gesprek tussen Lieven Vandenhaute en Rika Ponnet. Ze legden een verband tussen die verkleinwoorden en de manier waarop kinderen werden opgevoed. Als het om baby’s ging, dan waren die verkleinwoorden zinvol, vond Ponnet, want dan was het een vorm van ‘spiegeling’, waarbij de taal wordt afgestemd op het ontwikkelingsniveau van het kind. Maar als de kinderen groter werden, moest je hen ‘in hun kracht laten’. Dat begreep ik niet goed. Hoe kon je je nu ergeren aan verkleinwoorden en tegelijk uitdrukkingen gebruiken als ‘kinderen in hun kracht laten.’
     Een ding was duidelijk: die verkleinwoorden, daar stak meer achter, soms zelfs een hele opvoedingsstijl. Sommige ouders verwenden hun kinderen te veel; anderen waren helikopterouders – ze lieten hun kinderen niet naar een speeltuin gaan omdat ze bang waren dat hen iets zou overkomen, of dat ze zouden vallen en zich zouden bezeren. Ponnet vond het van haar kant niet erg als kinderen zich een keertje bezeerden, daar leerden ze uit. Het beste leek haar ‘het groeiproces van de kinderen te bevorderen richting autonomie’ en dat ‘ook in de taal’ te laten blijken.
     Daarna bogen Vandenhaute en Ponnet zich over de heikele kwestie van gezamenlijke vakanties met vrienden die kinderen hadden. Dan kon het gebeuren dat die vrienden verschillende opvattingen hadden over opvoeden, wat wrijvingen kon veroorzaken. In zo’n geval, dachten Vandehaute en Ponnet, kon een gesprekje nooit kwaad. Zou dat waar zijn, dat zo’n gesprekje nooit kwaad kan? Veel mensen hebben uitgesproken overtuigingen als het op opvoeden aankomt. Bij het handje nemen of vrij laten, streng zijn of verwennen, suikergoed of een gezonde wortel, een wandeling of TV kijken, en op die TV een vechtfilm of een opvoedkundig verantwoorde film? Sommige ouders maken daar een staatszaak van –  wat mijn Amerikaanse tante een ‘federal case’ noemde. Dan moet je goed op je tellen passen.
     Zelf kocht ik wel eens twee ticketjes voor een kinderfilm, en dan sloop ik met mijn zoontje binnen in de zaal waar een vechtfilm als Kill Bill II werd gedraaid. Zo’n kind kijkt natuurlijk heel anders naar zo’n film. ‘Heb je dat gezien papa, die Kill-Bill trapt op dat oog dat op de grond ligt met haar blote voet. Hoe vies. Ik zou dat nooit durven.’ Heel leuk, maar ik zou daar op een gezamenlijke vakantie met andere jonge ouders over gezwegen hebben. Ik had mij gedeisd gehouden, en desnoods mijn zoon gezonde wortels gevoerd, en naar opvoedkundige kinderfilms laten kijken, zonder daar iets van te zeggen. Ik ben altijd bang dat gesprekjes uitlopen op ruzietjes.
     Ponnet had nog een eigen ergernis. 

Toen ik nog jonge kinderen had, zei ze, had ik vaak het gevoel dat met ouders met jonge kinderen geen enkel intelligent gesprek meer mogelijk was. Hun focus lag dan op de meest banale dingen, de pampers en de boertjes en de melk die de baby verdroeg of niet verdroeg, en wat men in de peutertuin goed deed of fout, eindeloos. Ik dacht dan: hé komaan, jullie hebben toch ook universiteit gedaan.

     Martha! dacht ik. Martha zegt iets vergelijkbaars in Who’s Afraid of Virginia Woolf. ‘Yes, yes, I've been to college like everybody else.’**
     Bij de research voor mijn stukje botste ik op een ander radiofragment***, een studio-gesprek tussen twee heren die ik niet ken. Die hadden het ook over verkleinwoorden en opvoeding, en een van die heren was over de hele zaak nogal rechtlijnig :

Ik wil er nog aan toevoegen, zei een van de twee, dat wij thuis bewust geen verkleinwoorden gebruiken in het bijzijn van of tegen ons kind. 3,5 jaar is hij op dit moment. Je kijkt al letterlijk neer op zo’n kind – je bent groter –  en om dan nog eens in dat taalgebruik te gaan stappen waardoor je misschien wel een onevenwicht krijgt in de relatie … Het is niet omdat kinderen klein zijn dat je ze moet toespreken met verkleinwoordjes. Bij ons thuis staat de kleine van 3,5 jaar op gelijke hoogte als wij. Hij mag mee beslissingen nemen wat we bijvoorbeeld in het weekend doen.

       Zoiets moet ik even laten bezinken. ‘Een onevenwicht in de relatie tussen ouders en kind … ouders en kind op gelijk hoogte plaatsen’ … behoort die man wel tot dezelfde wereld als ik? En dan denk ik: ach ja, natuurlijk. Hij bedoelt alleen dat hij in het weekend, als hij zelf geen plannen of verplichtingen heeft, wel eens aan zijn kind vraagt wat het wil doen, naar de zoo of naar de film? Dát deden wij ook.  En ‘bewust’ op mijn taal letten ‘in het bijzijn van of tegen mijn kind’?  Zeker, dat deed ik ook. Ik probeerde Jan zoveel mogelijk aan te spreken met ‘je’ in plaats van met ‘ge’. Dat is toch ook zoiets?

Woordkeuze
     Als motto voor mijn licenciaatsverhandeling koos ik Re intellecta, in verbis simus faciles. Als het duidelijk is waarover het gaat, moeten we niet moeilijk doen over woorden. Ik probeer mij aan dat maxime te houden, maar soms krijg ik het moeilijk als de gevoelswaarde*** van woorden te zwaar gaat wegen. Naar aanleiding van de Tom Waes-perikelen las ik hier en daar voor de zoveelste keer dat alcohol een ‘hard drug’ was. En ja, het is natuurlijk waar dat alcohol bijvoorbeeld met heroïne gemeen heeft dat een overdosis ervan dodelijk is. Maar het woordgebruik staat mij tegen, niet omdat het alcohol te zwaar veroordeelt, maar omdat het heroïne te veel banaliseert.
      Ik heb dat ook met het woord ‘verkrachting’. Het met fysiek geweld – of met dreiging van fysiek geweld – penetreren van vrouwen is een misdaad die streng moet worden veroordeeld, moreel en gerechtelijk. Elke vrouw zal daarmee akkoord gaan. Een man moet maar even nadenken over wat hij ziet in Amerikaanse gevangenisfilms om tot dezelfde conclusie te komen. En precies om die reden erger ik mij eraan als het begrip wordt uitgebreid tot andere laakbaar seksueel gedrag. Humbert Humbert en Lolita, Rhett Butler en Scarlett, Victor Hugo en de tegenstribbelende dame in zeker gedicht dat ik niet terugvind, is dat allemaal ‘verkrachting’? Ik twijfel.
     Ik heb het begrip statutory rape altijd onsympathiek gevonden: seksuele betrekkingen die als ‘verkrachting’ worden omschreven louter vanwege een wettelijke bepaling, bijvoorbeeld over leeftijdsgrenzen. In België kan een rechter een 19-jarige – jongen of meisje - veroordelen wegens verkrachting als hij of zij seksuele betrekkingen had met een 15-jarige – meisje of jongen. Ik heb niets tegen een wettelijke bepaling van seksuele minderjarigheid. Ik heb er ook niets op tegen dat een 15-jarige klacht kan neerleggen tegen de 19-jarige en dat die laatste dan veroordeeld kan worden zelfs als de toenmalige ‘wederzijdse toestemming’ kan worden bewezen. Wet is wet. Ik teken alleen bezwaar aan tegen het woord.
     Als de kwestie van de semantiek is opgelost, word ik voor de rest een agnost. Waar ligt in die gevoelige materie de grens tussen wet, moraal, macht, geaardheid, emotie, etiquette – en vrouwenrechten? Als ik Rhett Butler de tegenspartelende Scarlett de trappen op zie dragen, begin ik niet ongemakkelijk op mijn stoel te schuiven. Maar toen ik 30 jaar geleden in Ayn Rands Fountainhead las over de eerste ontmoeting tussen Howard Roark en Dominique Francon was ik geschokt en schreef ik Rape! in de marge. Laatst werd ik hieraan herinnerd door de feministische filosofe Magda Michielsen in haar laatste boek Even verlicht. Ze schrijft: 

De Amerikaanse feministen hebben The Fountainhead op hun index geplaatst omdat er volgens hen een verkrachtingsscène in voorkomt. Howard zit op een bepaald moment zonder werk als architect en hij werkt als arbeider. Hij heeft een opdracht rond het huis van Dominique Francons ouders. Zij logeert daar op haar eentje. De twee kennen elkaar op dat ogenblik niet persoonlijk. Wel weten ze van elkaar wie de ander is. Terwijl hij noest aan het werk is, loopt zij langs. Er worden blikken gewisseld, maar er wordt niets gezegd. ’s Avonds laat zij (opzettelijk) de terrasdeur openstaan. Hij dringt binnen en ze hebben seks (zonder dat dat vriendelijk is gevraagd, zonder dat het afgesproken is, zonder woorden zelfs). Enig tegenstribbelen van Dominique hoort erbij. Daarna hebben ze niet echt een relatie, maar zijn ze altijd welkom bij elkaar voor seks. Ik heb geen bezwaar tegen een dergelijke scène en een dergelijke verhouding, maar sommige vrouwen hadden dat wel.

     Ik heb geloof ik op dat terrein te weinig levenservaring om dat soort verhoudingen aan te voelen. Wel volg ik Michielsen in haar oordeel dat het niet aan andere vrouwen is om voor te schrijven aan Dominique hoe ze zich moet voelen of gedragen. Dominique heeft het recht om na de gebeurtenis naar de rechter te stappen en Howard als verkrachter aan te klagen. Door die klacht wórdt hij het ook – en is de term op zijn plaats****. Hij verdient dan de veroordeling die eraan vasthangt. Maar Dominique heeft ook het recht om de seksuele betrekkingen te aanvaarden en ze bij wijze van spreken achteraf te bekrachtigen. Of Howard ook dan gezondigd heeft, is voer voor experten. 

 

* Die uitzending van Nieuwe Feiten staat hier.

** In een andere context. Ik hoorde mijn vroegere werkgever Thierry Claeys ooit uitroepen:  ‘Mon dieu! Il est quand-même allé à l’école celui-là?’

*** Dit gesprek staat hier.

**** Dat geldt natuurlijk ook als het slachtoffer om een of andere reden geen klacht durft neer te leggen, of als er ten onrechte geen veroordeling volgt. De term verkrachting zou trouwens, in tegenstelling tot een geval dat louter op leeftijdsgrenzen teruggaat, correct zijn

Pfeiffer, Paul Goossens, Tom Naegels etc.

De armoede van Ilja Leonard Pfeijffer
     Ik heb het interview in De Morgen met Ilja Leonard Pfeijffer nog niet in zijn geheel gelezen. Maar uit een aantal fragmenten heb ik begrepen dat de auteur een voorstander is van een ‘moedige, antikapitalistische visie, die een koers uitzet in de richting van nivellering van de economische gelijkheid … en van gerichte reductie van productie en consumptie.’ Een zin vooral viel mij op: 

Niet armoede is de grootste bron van ongenoegen, maar armer zijn dan anderen*.

     Er blijken twee soorten socialo-communisten te bestaan. Degenen die beloven dat iedereen even rijk zal zijn, behalve de 1 %. Daar behoort de PVDA dan toe. En de anderen zijn diegenen die beloven dat iedereen even arm zal zijn. Misschien is dat eerlijker. Voor zover ik kan beoordelen behoort Pfeijffer tot de tweede strekking.
      Het is op zich geen lelijk ideaal: iedereen leidt een vlijtig, arbeidzaam en sober leven, zonder onnodige luxe of lintjes als versiering. Het wordt slechts verfoeilijk als men die keuze aan iederéén, en niet alleen aan kloosterlingen of kibbutzniks, wil opleggen.

De Philippisten
     Weinig mensen weten dat maar er bestond in de 16de eeuw in Duitsland een godsdienstige gemeenschap die de Philippisten werden genoemd. Het waren aanhangers van Philipp Melanchton die de kerk – c’est bien le cas de le dire – in het midden probeerde te houden tussen lutheranisme, calvinisme en katholicisme.

Gaza-oorlog
     Over de Gaza-oorlog schrijf ik zo weinig mogelijk, want dan staan er lezers klaar om van mij een ‘klaar en duidelijk standpunt’ te eisen. Als ik zeg dat ik in het algemeen een twee-statenoplossing voorsta en verder niet goed op de hoogte ben van Gaza in het bijzonder, en van het buitenland in het algemeen, worden ze boos. Maar ik bén niet goed op de hoogte. In een stuk van Paul Goossens (DS 13/12) lees ik het volgende:

Onmiddellijk na 7 oktober, de dag dat Hamas 1.200 Israëli’s doodde, identificeerde het AI-programma Lavender ruim 37.000 Hamas-militanten in Gaza. Ze werden allemaal een militair doelwit en de meesten zijn ondertussen definitief uitgeschakeld.

     Ik heb bij zo’n informatie heel veel vragen. Wat bedoelt men met ‘de meeste’ van die 37.000 Hamas-militanten? Zijn het er 30.000? En hoe verhoudt dat aantal zich tot het totaal van 48.000 Palestijnse slachtoffers?

Is Paul Goossens een neo-luddiet?
     Het luddisme was een beweging in het 19de-eeuwse Engeland die zich keerde tegen het gebruik van machines in de industrie. Men dacht dat die machines werkloosheid zouden veroorzaken. Die gedachtegang dook daarna weer op telkens als er nieuwe technologieën werden ingevoerd, zoals nu recent met AI. En wat lees ik bij Paul Goossens (DS 13/12)? 

Op een moment dat zelfs de creatiefste beroepsgroepen vrezen dat AI hun plaats innemen, en er zich nieuwe, striktere regels opdringen, gebeurt precies het omgekeerde: voor Musk en de andere nieuwe farao’s moet de turbo op AI en algoritmes.

     Hoe moet ik dat nu lezen, dacht ik. Ik weet dat er een ingewikkelde discussie aan de gang is over regelgeving rond AI, en ik hoop dat niemand van mij over die kwestie een ‘klaar en duidelijk standpunt’ verwacht. Ik weet daarvan, zoals van zoveel dingen, niets af. Mocht ik er drie boeken over lezen, dan zou ik nog altijd niet genoeg weten en zou ik nog altijd geen mening durven hebben of uiten.
      Maar over wat Goossens hier schrijft heb ik na enig nadenken wel een mening. Eerst dacht ik nog: Goossens bedoelt iets anders. Zijn ‘striktere regels’ zijn helemaal niet bedoeld om AI af te remmen ter vrijwaring van de tewerkstelling. De man moet iets anders bedoelen. Heeft hij geen economie gestudeerd? Hij bedoelt waarschijnlijk dat AI-computers de mensheid zou kunnen uitroeien, of als batterij gebruiken voor hún energienoden. De rest van de alinea laat echter zien dat Goossens, ondanks zijn economische studies, de technologie inderdaad tegenover de werknemers plaatst, als concurrent. ‘Algoritmes stellen geen looneisen en staken nooit,’ schrijft hij.
       Nu hebben we in het verleden vastgesteld dat elke nieuwe technologie netto méér werkplaatsen gecreëerd heeft dan vernietigd. De gestegen welvaart creëert nieuwe noden en diensten. En waarschijnlijk zal het ook nu weer zo gaan, al weten we dat niet zeker. Misschien valt er voor ons mensen in de toekomst echt wel minder te werken. Dan moet onze wetgeving daarop inspelen, met formules van kortere werktijden, misschien zelfs met een onvoorwaardelijk basisinkomen. Maar niet door AI af te remmen omdat ze, stel je voor, de productiviteit zou verhogen.

Opiniebijdragen en toogpraat
     Een specialist die gevraagd wordt om een opinie-bijdrage te leveren probeert zich te plooien naar het genre van de column, met een mengeling van ernst en luim. Nik Naudts (DS 13/12)  is ‘architect en onderzoeker’ en stoort zich aan de manier waarop in Antwerpen wordt gebouwd. ‘Wat ontbreekt is niet alleen ruimtelijk beleid, maar ook een programmatische visie.’
      Maar Naudts is niet van plan om daar een taai betoog vol vakjargon rond op te bouwen. Hij smukt zijn stuk op met een uitweiding  over de ‘verkleedpartijen’ van Bart De Wever: als Romeins soldaat, als Sinterklaas, enzovoort. Hij noemt het – in een column mag men zich laten gaan – ‘retrofiele volksverlakkerij’. Het voordeel van zo’n zijsprong is dat je bijval oogst bij elke lezer die zich vanwege redenen van goede smaak of politieke overtuiging ook stoort aan de verkleedpartijen van een bepaalde politicus.
     Alleen moet je in een column oppassen dat je niet in toogpraat vervalt. En dat is wat onze architect doet. In plaats van zich te verkleden zou De Wever zich beter bezig houden met een fatsoenlijke programmatische visie. Hij schrijft het een heel klein beetje anders, maar daar komt het op neer. Kijk, dát kan niet. In plaats van … zouden ze beter … ademt een vulgariteit uit die men zich alleen op café, na talrijke consumpties, kan veroorloven. In een column is dat cliché ontoelaatbaar. En het helpt niet als je de letterlijke woorden nog net kunt vermijden.
       Wie als beginneling twee ergernissen – verkleedpartijen, ruimtelijke ordening – in één stukje wilt samenbrengen, maakt best helemaal geen inhoudelijk brugje tussen die twee. Een geoefend polemist kan zo’n bruggetje wel maken, maar dan kleedt hij dat in zo’n superieure stijl in dat ook een pro-BDW-lezer even moet glimlachen.

De ‘irrationele’ Milei
     Wat Harold Polis beweert in zijn essay’tje Het jaar van de eekhoorn (DS 14/12), is mij uit het hart gegrepen. Het dominerende cultuurmodel dat we beleven, schrijft Polis, is dat van de Duitse Romantiek. Ik vertelde ook zoiets in de klas. Eerst legde ik uit dat de Romantiek een reactie was op de Verlichting en op het neoclassicisme, dat de stroming eind 18de eeuw ontstond in vooral Duitsland, en dan eindigde ik met de vraag, na een dramatische pauze: ‘En hoelang heeft die Romantische periode geduurd?’ En na nog een dramatische pauze gaf ik het antwoord: ‘Die Romantische periode loopt door tot vandaag.’
     Ik ben het met Polis ook eens over een andere kwestie, die van wat hij het ‘morele realisme’ noemt. Polis citeert de Amerikaanse historicus Christopher Lasch die over het hedendaags cultureel narcisme schreef; ik denk aan de Amerikaanse filosoof Robert Nozick die in The Examined Life de morele principes van de realiteit – het waren er acht geloof ik – zo meeslepend beschrijft.
     Waar ik Polis niet kan volgen is in zijn uitweidingen. Zo schrijft hij: ‘Niemand leest nog het hoogdravende proza van Borges.’ Ik vind het proza van Borges helemaal niet hoogdravend. Goed, dat is een detail. Maar het is vooral bij de volgende zinnen dat ik mijn wenkbrauwen heel hoog optrok. Hij heeft het over Milei die met zijn honden praat over filosofie en economie.

Er zit Zuid-Amerikaanse operette in Mileis performance, maar evenzeer de diepgewortelde overtuiging dat een flinke dosis irrationaliteit oké is. Je kunt onmogelijk alles plannen. Wie het tegendeel beweert, beknot de vrijheid die noodzakelijk is om een leven op te bouwen. Murray Rothbard [Mileis leermeester] ontwikkelde een extreme afkeer van planning, omdat de bevolking dan meer zou verwachten van de overheid. Meer verwachtingen leiden tot meer ambtenaren, vergaderingen, ministeries en koffiezetapparaten. Een opgeblazen overheidsapparaat is de grootste bedreiging van de vrijheid die nodig is om welvaart op te bouwen* … Die absurde paleo-reactionaire standpunten duiken uiteraard ook op in het geraaskal van Milei.

     Het anarchokapitalisme van Milei en Rothbard wordt hier – behalve in de eerste zin – correct samengevat. Polis weet waarover hij schrijft. Zijn scheldwoord ‘paleo-reactionairen’ is trouwens een mooie variant van het etiket ‘paleo-libertariërs’ waarmee die ancaps zichzelf soms omschrijven. En dan wil ik Polis nog iets toegeven. Het is zelfs mogelijk dat de voorkeur van Milei en Rothbard voor een vrije markt ontspringt uit een onbewust of onderbewust romantisch verlangen. Alles is daar mogelijk, in die krochten van de ziel.
     De suggestie echter dat Rothbard – net als Milei – ‘een flinke dosis irrationaliteit oké’ zou vinden, is dan weer meer dan onrechtvaardig. Rothbard redeneert juist zenuwslopend rationeel en consequent. Van hem is de uitspraak dat hij iedereen het recht gunt op één inconsequentie, één, en niet meer dan één. Polis lijkt ervan uit te gaan dat planning van de economie bij uitstek rationeel is. Maar dat is nog zo zeker niet. Rothbard, en diens leermeester Mises, hebben heel uitgebreid geargumenteerd dat juist die planning in laatste instantie irrationeel is. Maar het is een redenering met veel tussenstappen.
    Het beste lijkt mij om de controverse rond geplande of vrije economie te scheiden van de controverse rond romantisch narcisme en moreel realisme. Misschien levert een geplande economie de beste resultaten op. Of misschien doet een vrije economie het beter. Of misschien is het samengaan van de twee het beste. Zelf denk ik, zoals de meeste gematigde libertariërs, dat de vraag niet is of er gepland moet worden maar hoe er gepland moet worden. Volgens Hayek zijn er twee soorten planning. Zoals er voor hem – soit dit en passant – ook twee soorten rationaliteit bestaan. En bij het soort rationaliteit van Mises-Rothbard had hij ernstige bedenkingen. 

De genuanceerde Tom Naegels 
    Tom Naegels verwijst in zijn laatste column (DS 13/12) naar de moordpoging op Trump. ‘Ik herinner me,’ schrijft hij, ‘dat iedereen die ik erover sprak, in de dagen erna, van mening was dat de race nu gereden was: Trump zou zeker winnen.’ Dat was in elk geval wat ik tegen mijn vrouw zei. ‘Met die foto (die met de gebalde vuist in de perfecte cadrage) kan de man niet meer verliezen.’ Een paar weken later, schrijft Naegels, was de hele moordpoging van iconische gebeurtenis verworden tot fait divers. ’t Is waar: vandaag de dag gaat het zo. ‘Er gebeurt allerlei en niets blijft bij.’
    In plaats van daarover te jeremiëren als een Oud-Testamentische profeet of zich te kastijden als een flagellant, blijft Naegels er filosofisch bij. ‘Onverschilligheid is niet hetzelfde als domheid of kwaadaardigheid. Het is ook niet hetzelfde als het actieve het kan mij niet schelen.’ Mooi gezegd. Ik wou dat ik iets geschreven was dat zo slim, zo wijs, zo genuanceerd en zo sympathiek was, al staat Naegels dan in de andere hoek van de politieke boksring.
    Dat is anders geloof ik met jonge, onstuimige hemelbestormers. Die vinden het verontrustend dat er in het ándere kamp belezen, sympathieke mensen bestaan. In mijn Amada-jeugd waren politieke tegenstanders ofwel dom ofwel slecht – of allebei. Het waren ‘honden’, zei Ludo Martens, ‘des fascistes délirants’. De enige tegenstanders die we ‘eerlijk’ vonden waren die die tot ‘frontvorming’ bereid waren, of waarvan je de indruk had dat je ze vroeg of laat zou kunnen overtuigen. Ik heb één uitzondering gekend, een hooggeplaatst partijlid met veel gevoel voor humor. Hij was professor aan een universiteit en in de gang waar hij zijn kantoor had was er een andere professor die het trotskisme aanhing. ‘Ah, un type formidable celui-là, sympa, intelligent, chaleureux, tout ce que vous voulez. Mais dangereux ! Après la révolution, il faudra le mettre en tôle ! Sans tarder !’ 
    Vandaag ben ik nóg ruimdenkender geworden dan die olijke professor. Ik vind het ondertussen de gewoonste zaak ter wereld dat er mensen bestaan die op Vlaams Belang of op PVDA stemmen en die tegelijk slimmer, wijzer, belezener, genuanceerder en sympathieker zijn dan ik. Tom Naegels lijkt de acties van het Nederlandse comité Kick Out Zwarte Piet als een bijdrage aan de strijd tegen het racisme te beschouwen. Ik vind dat niet, veeleer het tegendeel. Maar ik vind het prettig dat er in de entourage van die tuttige en onverdraagzame ketterjagers van Weg-met-Zwarte-Piet iemand rondloopt die zo slim, wijs, belezen, genuanceerd en sympathiek is Naegels. Misschien lopen er daar zelfs meer dan één van rond.

* Pfeiffer refereert wellicht aan de theorie die ontwikkeld wordt in het boek The Spirit Level. Ik wijdde er ooit een voetnoot aan (zie hier). Uiteraard bestaan er ook ecologische argumenten om voor collectieve verarming te pleiten. Verder ben ik trots op mezelf dat ik in mijn commentaartje een voor de hand liggende ad hominem heb kunnen vermijden. 

** Ik heb hier een stukje weggelaten uit Polis zijn samenvatting  ‘Ook vrouwenrechten of de emancipatie van minderheidsgroepen zijn [volgens de anarcho-kapitalisten] verwerpelijk, omdat ze een grotere overheid vereisen.’ Dat is een andere kwestie. Het ‘dikke’, half-libertijnse libertarisme bestrijdt álle concrete vormen van onvrijheid – ook die tussen burgers onderling; het ‘dunne’ libertarisme van de anarchokapitalisten kant zich alleen tegen onvrijheid opgelegd door de staat – de rest moeten de burgers maar onder elkaar regelen.  

Elon Musk, zijn bonus en de herverdeling

 

      De bekende techmiljardair Elon Musk heeft enige tijd geleden een boek geschreven over zichzelf. Mocht ik over een onbeperkte hoeveelheid tijd beschikken, zou ik dat boek zeker lezen. Als kind las ik stripverhalen over de jonge Superman –  Superboy – en die Superboy had een machine – een soort capsule – waarin hij de tijd stil kon zetten. Dat was handig voor als hij zich moest voorbereiden op een examen. Dan kon hij een aantal studiedagen extra inlassen. Ik denk af en toe aan die capsule en hoe handig die zou zijn, op voorwaarde natuurlijk dat je er niet veroudert terwijl de tijd stilstaat.
     Maar het boek van Elon Musk heb ik dus niet gelezen en ik ben bijgevolg geen Musk-kenner. Dat is vervelend want ik kom zijn naam dagelijks tegen in de krant en op de sociale media. Laatst nog in een reactie van een FB-vriend:

Er zijn nogal wat dingen in de wereld die ik niet snap, maar wat wellicht onsnapbaar is, is hoe naar rechts neigende mensen denken dat iemand als Elon Musk voor hén opkomt, terwijl hij voor zichzelf een bonus van 53 miljard euro eiste voor één jaar werk. Dat is 3.6 miljoen Belgische leeflonen.

     Ik begrijp dat wél, van die naar rechts neigende mensen. Die geloven dat een ondernemer best voor zijn eigen belang kan zorgen, en tegelijk hén een dienst kan bewijzen door hen van gloeilampen, auto’s, computers, mobieltjes, frisdrank en gratis sociale media te voorzien.
     Mijn FB-vriend ziet dat anders. Hij begrijpt, geloof ik, het ‘opkomen’ voor iemand als een onderdeel van een zero-sum game, waarbij wat de ene krijgt, wordt afgenomen van de andere. Als je het zo bekijkt is de bonus die Elon Musk incasseert inderdaad geld dat op een of andere manier eigenlijk toekwam aan mensen die het beter konden gebruiken, de Amerikaanse leefloners bijvoorbeeld, waarvan sommigen, als ze naar rechts neigden, voor Musks miljardairsvriend Trump hebben gestemd, en dus ‘tegen hun eigen belangen’. ’t Is een redenering die mij ooit heeft aangesproken, maar die mij nu heel vreemd voorkomt.
     Desalniettemin en nu even onder ons:  die bonus van Musk is écht wel heel hoog. Ik dacht eerst dat mijn FB-vriend zich vergiste, en dat Musk een bonus van 53 miljoen had geëist. Miljoen-miljard, de vergissing is zo gemaakt. Maar nee, ik heb het opgezocht het is 53 of 56 miljard dollar, en dat is zo’n obsceen bedrag dat het zelfs in een libertair als ik het herverdelingsinstinct wakker maakt. Ik heb er daarom maar een en ander over gelezen. En ik heb mijn herverdelingsinstinct nu weer onder controle.
     Om te beginnen gaat het natuurlijk niet om een jaarbonus. Veelzeggender is echter de vaststelling dat mijn FB-vriend zijn berekeningen mag overdoen. De bonus waar hij zo zwaar aan tilde bedraagt ondertussen 101 miljard, in plaats van 53 miljard. Hij mag er dus nóg zwaarder aan tillen. De bonus heeft nu de waarde van niet 3,6 maar van 6,9 miljoen Belgische leeflonen, want die stijgen minder snel. Maar juist de snelle stijging van 56 miljard naar 101 miljard dollar plaatst een vraagteken bij de herverdelingsgedachte: er wordt nóch 56 miljard, nóch 101 miljard gestort op de rekening van Musk. Hij kan dat geld dus eigenlijk niet doorstorten op de rekeningen van de leefloners. Het gaat om aandelen.
     Het zit zo. Musk is stichter-ceo van Tesla – een zogenaamde founder – en bezit 13 procent van de aandelen. In 2018 besloot de raad van bestuur en de meerderheid van de aandeelhouders dat hij als bonus nog eens een extra 10 procent aandelen zou ontvangen als hij erin slaagde om in minder dan 10 jaar tijd de marktwaarde van Tesla te vertienvoudigen. Velen dachten dat zo’n plan te ambitieus was, en dat Tesla klappen zou krijgen als de grote automerken zich met de elektrificatie gingen moeien. Ik dacht dat ook.
      Maar tegen de verwachtingen in kon Musk zijn belofte houden. Zijn aandelenpakket kan nu, volgens de afspraak, stijgen van 13 naar 23 procent. Daar gaat het om. Ik zal daar – in tegenstelling tot zekere rechter uit Delaware – geen protest tegen aantekenen. Met zijn 23 procent zal Musk nog strakker het beleid van het bedrijf kunnen bepalen dan hij nu reeds doet. Is dat erg? Toch niet voor mij, of voor de Amerikaanse en Belgische leefloners. Misschien stuurt Musk alsnog het Tesla-bedrijf door verkeerde beslissingen naar de afgrond, maar dan zal ook zijn aandelenpakket op dat moment in elkaar storten. Ook daar zouden ikzelf noch de leefloners voor- noch nadeel van ondervinden. Het zou alleen de ongelijkheidscijfers in de VS een heel klein beetje doen dalen en de ranking van de allerrijksten ter wereld wat door elkaar schudden, twee perspectieven die mij niet zo bezig houden. 

                                                                                    *
     Als ik zo’n stukje plaats als dat van hierboven, is het altijd bang afwachten welke reacties er zullen komen. Het meest beducht ben ik voor de opwerping dat ik Musk ‘verdedig’. Ik heb dat natuurlijk nergens gedaan, maar moet ik die lezer nu verwijten dat hij niet kan lezen? Dat zou pretentieus zijn. Die lezer zou kunnen antwoorden dat ik zélf niet kan lezen wat ik geschreven heb. En ik zou mijzelf kunnen verwijten dat ik mij niet duidelijk genoeg heb uitgedrukt. Bovendien bedoelt de lezer waarschijnlijk iets anders. Bijvoorbeeld. Die Musk is een arrogante schoft, een bullebak, een narcist, een opportunist, een cultuurbarbaar, een ontaarde vader, een oligarch, een vriend van Trump, een subsidieslurper, een cocaïnesnuiver, een van elke empathie verstoken libertair, een verrader van Oekraïne. Hij misbruikt de algoritmes van X om extreem-rechtse ideeën te verspreiden*. Hij verkwist miljarden om bevriende miljardairs de kans te geven een ruimtereis te maken. Hij stuurt aan op een sociaal bloedbad onder de Amerikaanse ambtenaren. Hij wil alle reguleringen vernietigen die een werknemer en een consument beschermen tegen de winstzucht van de miljardairs. En over al die dingen schrijft Clerick niets. Het is alsof hij zou schrijven over Hitlers architecturale smaak zonder zijn uitroeiingskampen te vermelden.
      Dat zou een mooi ad Hitlerum zijn. Ik kan hier als stukjesschrijver alleen het recht opeisen om over de architecturale smaak te schrijven van wie ik maar wil. Maar – en dat geef ik toe – als het over die van Hitler ging, en mijn mening over zijn architecturale smaak viel positief uit, dan zou ik inderdaad voor de zekerheid ook de Jodenvervolging vermelden, al was het maar in een bijzin. Dat komt onder andere omdat ik daar iets van afweet. Het boek dat Herr Hitler over zichzelf geschreven heeft, heb ik toevallig wel gelezen, en ook andere boeken over het onderwerp. Maar van het algoritme van X, de toekomst van de ruimtevaart en al die andere dingen weet ik niets af.

                                                                               * 

    Een andere lezer zou kunnen opwerpen dat ik met mijn stukje de nobele gedachte van de ‘herverdeling’ in het belachelijke trek. Die lezer heeft natuurlijk gelijk. Mijn wat gemakkelijke argument dat je aandelen niet kunt verdelen onder de leefloners zou je kunnen omzeilen. Laat ik daarom de zaak eens op een meer elementaire manier benaderen. Back to the basics.
     Kijk, je kunt vóór of tégen herverdeling zijn, je kunt beide posities met economische, politieke en morele argumenten verdedigen, je kunt de discussie voeren op een hoog abstract niveau zoals Rawls en Nozick hebben gedaan, maar je kunt niet om het gegeven heen dat sommige vormen van hervorming mogelijk zijn, en andere onmogelijk of hoogstens triviaal. Bij die laatste hoort de voor velen zo aantrekkelijke herverdeling van het bezit van de superrijken onder de allerarmsten.
      Dat is een inzicht dat ik vrij laat verworven heb, terwijl het nochtans heel eenvoudig is. Als je welvaart wilt verschuiven naar de allerarmsten, dan betekent dat dat de consumptie van de allerarmsten moet stijgen. Zo moet voor hen bijvoorbeeld betere huisvesting, gezondere maaltijden en beter openbaar vervoer voorhanden zijn. Daarvoor moeten huizen gebouwd, groenten gekweekt en bussen gefabriceerd worden. En dat kan in een herverdelingslogica alleen gebeuren door de consumptie van anderen te verminderen, door bijvoorbeeld minder dure sigaren en minder grote boten te produceren. En laat nu net die consumptie van de allerrijksten – met al hun dure sigaren en al hun dure boten – niet veel voorstellen vergeleken met hun bezit, vergeleken met de omzet van hun bedrijven en vergeleken met de noden van de samenleving, daarbij inbegrepen die van de allerarmsten.
     Wij zijn nu aan het kijken naar de boeiende AppleTV-serie WeCrashed over de opkomst en de ondergang van WeWork, een bedrijf dat op heel grote schaal kantoorruimtes verhuurde en verhuurt. De founder Adam Neumann en zijn vrouw Rebekah werken door hun obscene verspilzucht de mede-eigenaars en financiers op de zenuwen. Naast de onvermijdelijke privéjet en de luxueuze limousine met chauffeur, hebben ze meerdere mooie huizen en appartementen op gegeerde locaties, ze geven dure feesten waar bekende zangers optreden, Adam zorgt ervoor dat hij kan gaan surfen met de kampioenen in die discipline, en Rebekah, die verzot is op esoterische bestsellers, richt een elitaire school op die werkt volgens haar geëxalteerde opvoedkundige beginselen. De Neumanns geven kortom miljoenen uit.
      Maar die miljoenen stellen niets voor vergeleken met de miljarden die het bedrijf binnenhaalt én uitgeeft in het kader van haar dienstverlening. We kunnen ons voorstellen dat de miljoenen die Adam en Rebekah uitgeven herverdeeld worden, en voor de prijs van die ene school van Rebekah zouden misschien tien scholen in de achterbuurten kunnen worden gefinancierd. Maar het zou een druppel op een hete plaat zijn.
      Men denkt hierbij onwillekeurig aan het soort herverdeling dat de bolsjevieken in Rusland uitvoerden om de woningnood te lenigen. In films als Ninotchka en Doctor Zjivago zie je hoe de kastelen van de allerrijksten zijn opgesplitst in tientallen kleine wooneenheden waar daklozen een onderak vonden. Dat was sneu voor de allerrijksten en leuk voor de daklozen, maar de woningnood was bij lange na niet opgelost. Ook dat was een druppel op een hete plaat. Als veel meer mensen een dank boven hun hoofd moeten krijgen, moeten er woningen worden bijgebouwd**.
     Er is echter een herverdeling die wel ‘werkt’ en die door de sociaal-democraten zoveel mogelijk in de praktijk wordt gebracht: de herverdeling van middenklasse-inkomens in de richting van de kleinverdieners en de steuntrekkers. Of dat economisch, politiek of moreel een goed idee is, laat ik hier in het midden. Die herverdeling is ten minste mogelijk. Die herverdeling kán ten minste substantieel zijn. Het gaat niet om economische invloed of aandelen, het gaat om consumptievermogen dat van het ene deel van de bevolking wordt afgenomen en aan een ander deel wordt gegeven. Je deelt niet de miljoenen uit van Adam Neumann, maar de miljarden van de mensen die zijn kantoorruimte gebruiken, mensen die door belastingdruk verplicht zijn zich met een kleinere en minder luxueuze werkomgeving tevreden te stellen.
     Bij een herverdeling van middenklassen naar de kleinverdieners en steuntrekkers  neemt de staat appelen af van de eersten en deelt die uit aan de laatsten. De rijkdom van Elon Musk en zijn club daarentegen bestaat uit citroenen. Die kunnen niet door een herverdeling tot appelen worden omgetoverd.  

                                                                                         *

     Kan de bovenstaande redenering worden ingebracht tegen herverdelingsvoorstellen zoals de miljonairstaks van de PVDA? Slechts gedeeltelijk. Die ‘taks’ houdt in dat een gezin met een vermogen vanaf 5 miljoen euro daar 2 procent belasting op betaalt. Een gezin met een vermogen vanaf 10 miljoen euro betaalt 3 procent. Het ene gezin betaalt dus, naast andere belastingen, minstens 100.000 euro per jaar, en het andere gezin minstens 300.000 euro, tot hun beider vermogen onder de belastbare grens is gezakt.
      Je zou kunnen zeggen dat daar in die gezinnen geen boterham, of geen toast kaviaar, minder voor moet worden gegeten. Maar daar ligt precies de knoop. Als er middelen moeten vrijkomen voor de consumptie van de kleinverdieners – denk aan de gezonde voeding en het openbaar vervoer – , dan kan dat maar als de rijken van hun kant inleveren op hún consumptie, hun dure sigaren, hun dure feesten en hun dure limousines. Dan moeten de gezinnen-met-5-miljoen 100.000 euro per jaar minder gaan uitgeven, anders heeft de hele operatie geen zin.
       Persoonlijk ken ik maar één gezin waarvan ik mag vermoeden dat het meer dan 5 miljoen bezit. Het zou mij sterk verwonderen als dat gezin überhaupt 100.000 euro per jaar uitgeeft, anders zou het nooit 5 miljoen bij elkaar hebben gespaard. Hoe zou het dan voor 100.000 euro minder kunnen consumeren? Het gezin zal zijn spaargeld moeten aanspreken dat het anders zo vlijtig investeert.
     Ik beweer niet dat de miljonairstaks van enkele procenten even onmogelijk of absurd is als de gelijke verdeling van de aandelen van Elon Musk. Je kunt met een miljonairstaks misschien jaarlijks 4 of 8 miljard euro verzamelen, en op de Belgische begroting zou dat mooi meegenomen. Maar dan verlaten we de elementaire manier waarop ik de herverdeling hier wou benaderen. Dan wordt de disussie technisch, met verschillende berekeningswijzen, voor- en nadelen van een vermogenskadaster, mogelijke kapitaalvlucht, repercussies op het investeringsklimaat, ervaringen in het buitenland, enzovoort. De geïnteresseerde lezer vindt het uitgewerkte PVDA-voorstel hier en een summiere bespreking hier.

 

 

*  Stephen Pinker tweette daarover:  ‘I keep hearing that since Musk took over, X has become a sewer of right-wing trolls and bigots. I'm not a typical Xer, but FWIW I've seen no evidence of that in my feed.’ – Same here. 

** Een beter voorbeeld is een landbouwhervorming in een feodale maatschappij. Als de grond van de landheren verdeeld wordt onder de boeren die het land bewerken, krijg je een een vrij rechtstreekse overdracht van consumptievermogen van de eerste groep naar de tweede. Ook hier zal overigens de middenklasse van landheren moeten worden aangesproken om een breed effect te bereiken.