Alfabetische mijmeringen (4)

Berkeley - De Latijnse werkwoorden van
    De filosofie heeft een klein voorraadje aan krachtige slagzinnen: Je pense, donc je suis van Descartes, Der Mensch ist zum Tode van Heidegger, L’enfer c’est les autres van Sartre, en Esse est percipi van de Ierse bisschop Berkeley (1685-1753) – spreek uit Barkly. Het echte citaat is een mengeling van Latijnse werkwoorden en een Engels koppelwerkwoord: esse is percipi. Zijn is waargenomen worden.
     Ik kwam het citaat voor het eerst tegen in de Geschiedenis van de filosofie van Joachim Störig, die ik las in het voorlaatste jaar van het middelbaar. Berkeleys idee is iets wat een filosofisch aangelegde mens wel moet aanspreken*. Alles wat we kennen, kennen we door onze waarneming. Wie zegt dan dat die dingen ook bestaan onafhankelijk van onze waarneming? Is bestaan niet gewoon hetzelfde als waargenomen worden? 
     Later kwam ik Berkeley nog vaak tegen. In een filosofisch boek van Lenin bijvoorbeeld. Lenin gebruikte Berkeleys ‘idealisme’ om zijn eigen ‘materialisme’ te definiëren. Dat materialisme was namelijk gewoon het tegenovergestelde van de theorie van Berkeley: er bestaan wél dingen onafhankelijk van onze waarneming**. Daartegenover had je Schopenhauer die het wel met Berkeley eens was en die diens slagzin verwerkte in de titel van zijn hoofdwerk: De wereld als voorstelling, met andere woorden, de wereld als waarneming***. 

     Ook kwam ik Berkeley tegen in leuke anekdotes. Boswell vertelt ons hoe Samuel Johnson op zijn eigen knorrige manier de leer van Berkeley weerlegde: hij schopte met zijn voet tegen een steen en riep: ‘Dat is mijn weerlegging****.’  En dan had je nog de ex-minnares van Jonathan Swift die haar aanzienlijke fortuin aan Berkeley naliet. Ze kende hem niet maar wist dat Swift een hekel aan hem had. Dat was voor haar een voldoende reden. Ze ging dan wel dood, maar haar wraak was zoet. 
     De slagzin van Berkeley roept bij mij twee vragen op. Ten eerste: bestaan er eeuwige filosofische discussies? Bestaan er discussies die nooit opgelost raken? Het lijkt wel of er altijd ‘idealisten’ en ‘materialisten’ bestaan hebben, in een of andere vorm, van bij de oude Grieken tot nu. Is er dan geen vooruitgang in de filosofie?
     Wellicht is het antwoord, zoals zo vaak: ja en nee. De moderne logica is sterk genoeg, geloof ik, om in het systeem van Berkeley gaten te schieten, maar ze kan dat ook in het systeem van Lenin. Ze kan dat geloof ik in gelijk welk filosofisch systeem. Zo blijven definitieve antwoorden uit. En ook de wetenschap schijnt geen definitief antwoord te bieden. Sommige geleerden zien in de quantumfysica het ultieme bewijs dat de werkelijkheid inderdaad niet los van de waarneming bestaat. Popper, die ook iets van quantumfysica afwist, ging met die interpretatie niet akkoord.
     De tweede vraag is deze: hebben wij iets aan die filosofische discussies? Ze maken in elk geval geen verschil voor ons gedrag. Een ‘idealist’ en een ‘materialist’ moeten allebei uitkijken voor ze de straat oversteken, want of die autobus nu onafhankelijk bestaat van de waarneming of niet, hij bestáát in elk geval en je laat hem best niet over je heen rijden, want dan is het met waarnemen gedaan.
    Oh ja. Berkeley heeft ook een poosje in Amerika gewoond en had daar een plantage met slaven. Om die reden heeft het Trinity College van Dublin zijn naam verwijderd van één van zijn bibliotheken. La belle affaire! Je ziet daaraan dat woke nog nergens staat. Als de woke-beweging ernstig wil worden genomen, zal ze toch minstens ook de naam moeten kunnen laten veranderen van die stad in Californië, en van de beroemde universiteit die daar staat.  

Bismarck – de snoek van
      Otto von Bismarck (1815-1898) had er als minister-president van Pruisen naar gestreefd – met succes – om een groot deel van Europa in te lijven in het Duitse rijk. Was dat omdat hij zo bijzonder agressief was? Hij vond van niet. Hij vergeleek Europa met een vijver waarin brave karpers rondzwommen. De komst van een agressieve snoek verplicht alle karpers om zich ook als de roofvis te gedragen.
      De redenering van Bismarck komt hierop neer. Een vredelievend land, dat niet wil opgeslokt worden door een agressief land, moet zichzelf ook agressief gaan gedragen. Het moet een sterk leger opbouwen. Si vis pacem, para bellum. Als je vrede wil, moet je je voorbereiden op oorlog. En zo’n vredelievend land moet niet bang zijn om als eerste een ander land aan te vallen, want met wachten tot jezelf aangevallen wordt, geef je het initiatief uit handen. Si pace frui volumus, bellum gerundum est. Als we van de vrede willen genieten, moet er eerst oorlog worden gevoerd.      
      Eigenlijk is er niet eens een echte snoek nodig, om de karpers in snoeken te veranderen. Het is voldoende dat men dénkt dat er een snoek onder de vissen is. Oorlogen worden meest gevoerd vanwege een perceived threat. Het is de basis van de geopolitieke leer van John Mearsheimer, die hij uiteenzet in zijn boek The Tragedy of Great Powers. Grootmachten kúnnen niet anders dan agressief zijn. Het is hun lot. Het is hun tragedie. Ze moeten eten om niet gegeten te worden. 
     En als op die manier alle karpers zich als snoeken gedragen is er uiteindelijk geen wezenlijk verschil meer tussen een karper en een snoek. Zoals er geen wezenlijk verschil is tussen een vredelievend land en een oorlogszuchtig land. Wel zijn er soms verzadigde snoeken. Bismarck was op het einde van zijn carrière een verzadigde snoek. Zijn keizer was dat, geloof ik, niet. 

Black, Hugo – de vrije meningsuiting van
     Hugo Black (1886-1971) ken ik eigenlijk alleen omdat Karel van het Reve hem twee keer vermeldt, en wel twee keer op dezelfde manier. ‘Ik ben een aanhanger van Hugo Black,’ schrijft hij. De ene keer dient de zin als inleiding van een stuk, en de andere keer als slot, en twee keer gaat het erom dat Karel, net als Hugo Black, een voorstander is van absolute vrije meningsuiting*****, dus ook voor – ik zeg maar iets – racisten, islamisten en communisten, en voor klimaatalarmisten, klimaatontkenners, vaccinweigeraars, homeopathie-adepten, wolvenknuffelaars, neo-nazis en neo-liberalen. Ook van mij mogen die trouwens allemaal vrij hun zegje doen.
     Er is echter een belangrijk verschil tussen Karel en ik aan de ene kant en Hugo Black aan de andere kant. Die laatste had zitting in het Amerikaanse Hooggerechtshof. Zijn redenen om de absolute vrije meningsuiting te verdedigen waren louter gebaseerd op een letterlijke lezing van de grondwet. Black was een grote tegenstander van activistische rechtspraak. De politieke organen moeten de wetten maken, en de rechters moeten die wetten interpreteren, en wel zo letterlijk mogelijk. En die Amerikaanse grondwet garandeerde nu eenmaal vrije meningsuiting. Dat wisten de andere rechters van het Hooggerechtshof ook, maar ze waren sneller dan Black geneigd om die grondwet aan te passen aan de moderne tijden. Toen die moderne tijden het McCarthyisme meebrachten, zagen ze er geen been in dat hier en daar een communist werd veroordeeld of opgesloten alleen maar omdat hij propaganda voor zijn leer had gemaakt. Black ging daar niet mee akkoord en had de Amerikaanse grondwet aan zijn kant. Het is alleen jammer dat ik die grondwet niet kan inroepen als er bij ons gediscussieerd wordt over wetten die racistische of negationistische uitspraken verbieden.
     Ook de argumenten van Karel kan ik vandaag nog moeilijk gebruiken. Karel schrijft dat wetten tegen het antisemitisme vandaag geen zin hebben omdat de kans klein is dat zulke geschriften tot iets Heel Ergs zullen leiden, een nieuw Auschwitz bijvoorbeeld. Maar vandaag bestaan er sensitivity-mensen en die hebben een heel andere opvatting van wat Heel Erg is. Ik lees op de eerste pagina van de krant een uitspraak van toneelactrice Musi Mwankumi. ‘Het deed pijn om Black Venus te lezen,’ zegt ze.
     Dat de actrice pijn geleden heeft is natuurlijk best mogelijk, en ze vraagt nergens om het boek te verbieden, integendeel, ze wil er de confrontatie mee aangaan. Dat is een uitstekend idee. Het vervelende is echter dat de pijn waar Mwankumi van spreekt voor de sensitivity-mensen het nieuwe Heel Erg vormt. Die lui beseffen wel dat het boek van Jef Geeraerts niet tot een nieuwe golf van neokoloniaal seksueel misbruik zal leiden, maar de pijn bij het lezen van zo’n boek, of de pijn van te weten dat zo’n boek bestáát, die pijn moet voor hen de wereld uit.
    Ook het tweede argument van Karel heeft vandaag aan kracht ingeboet. Hij haalt aan dat het niet veel zin heeft om antisemtische vlugschriften te verbieden als je tegelijk het antisemitisme in de literaire meesterwerken ongemoeid laat. Helaas, Karel kon 30 geleden niet voorzien dat er ooit sensitivity readers zouden bestaan die zijn scrupules aangaande de literaire meesterwerken niet zouden delen, die Dahl zouden aanpassen, die Dante zouden censureren en die de boeken van Hemingway van een trigger warning zouden voorzien******. 

* Vandaar dat Berkeley zo’n centrale rol speelt in het filosofieboek voor kinderen De wereld volgens Sofie. Je vindt de centrale gedachte van Berkeley ook in het bekende zen-raadsel: welk geluid maakt een vallende boom in een verlaten bos?
** Lenin noemt de aanname van een werkelijkheid onafhankelijk van onze waarneming (en de kenbaarheid ervan) materialisme. Meestal noemt men het echter realisme. Lenin citeert ook uitgebreid de Franse filosoof Diderot die de leer van Berkeley absurd vond, maar moeilijk te weerleggen. Het was een blamage voor het menselijk verstand, zei Diderot, dat het die weerlegging niet voor elkaar kreeg. 
*** Borges geeft Berkerley een rol in zijn verhaal Tlön, Uqbar, Orbis Tertius. De Argentijn verwijt Schopenhauer zelfs dat die niet trouw genoeg blijft aan het uitgangspunt van Berkeley.
**** Thus I refute it, wat doet denken aan de liturgische formule: Thus I refute Beelzebub.
***** Black keerde zich tegen elke inhoudelijke beperking op de meningsuiting, maar had geen bezwaar tegen wetten en regelingen in verband met handelingen in dat verband. Een staat mocht van hem een wet maken tegen het verbranden van de vlag, maar niet tegen een artikel waarin vlagverbranding wordt aangeprezen. Zoals van mijn klimaatalarmisten mogen zeggen en schrijven wat ze willen, maar ze moeten niet beginnen met autostrades te bezetten. 
****** Een trigger warning is natuurlijk geen censuur, maar aangezien er weinig mensen echt voorstander zijn van absolute vrije meningsuiting, is het gevaar voor een hellend vlak nogal groot.