Opium van of voor het volk?

 

     Toen ik een jaar of vijftien was, wou ik graag marxist worden, maar dat was niet makkelijk. Er stonden geen werken van Marx in de boekenkast van mijn vader. Ik vond die ook niet in de bibliotheek van de school. Wat ik daar wel vond waren werkjes óver Marx, zoals dat van predikant, theoloog en socialist Willem Banning. Die werkjes waren jammer genoeg nogal kritisch voor het gedachtegoed van Marx, maar er stond toch altijd genoeg in waar ik mij aan op kon trekken.
     Een van de dingen waar Banning als theoloog dieper op inging, was de leer van Marx over godsdienst als ‘opium van het volk’. Die kreet moest volgens Banning strikt worden onderscheiden van wat Lenin daarvan gemaakt had: ‘opium voor het volk.’  Banning windt zich daarover op. ‘Er staat: Religion ist das Opium des Volkes, niet: für das Volk (term van Lenin, 1905). Dat laatste zou suggereren dat er een klasse van beroepsbedriegers is (priesters, predikanten) die voor het volk opium bereidt en het toedient: een stelletje bewuste misleiders.’
     Later vond ik dat een raar onderscheid. Zou Marx dan niet gedacht hebben dat priesters en predikanten een klasse van beroepsbedriegers vormden? Het ene sluit het andere toch niet uit? Je kunt toch geloven dat de opiumgodsdienst ontstaan is onder invloed van ‘objectieve maatschappelijke krachten’, als troost voor de ondermaanse ellende, en tegelijk geloven dat de priesters, behalve dan Daens, het goedje in de kerk verkochten omdat ze het zelf zo naar hun zin hadden in de huizen van de rijken. Ik heb ooit iets in die zin beweerd op een filosofie-examen en merkte hoe de examinator langzaam één wenkbrauw omhoogtrok. Het moet een discipel van Banning zijn geweest.
     Nu zie ik echter dat ik niet alleen sta met mijn twijfel aan het verschil tussen ‘van’ en ‘voor’. Ludwig von Mises schetst ergens vooraan in Human Action het intellectuele klimaat van de 18de en 19de eeuw waarin, lang vóór Lenin, werd aangenomen dat godsdienst gebruikt werd door priesters die hun eigen macht en rijkdom, en die van hun vrienden, de uitbuiters, veilig wilden stellen. Mises gaat verder: ‘De marxianen namen deze bewering over door te spreken over ‘opium voor het volk’.’ En in een voetnoot voegt hij eraan toe: ‘Dat kán ook de mening zijn geweest van Marx zelf, maar die valt niet af te leiden uit de oorspronkelijke tekst.’*
     Alweer een voorbeeld dat afwezigheid van bewijs geen bewijs is van afwezigheid.

* De teksten van Marx en Lenin vind je hier. De commentaar van Banning vind je in Karl Marx. Leven en betekenis,  (hoofstukje ‘De Antropologie’). De commentaar van Mises vind je in Human Action (Hoofdstuk III, § 3: ‘The Praxeological Aspect of Polylogism’).