Is de Napoleon van Ridley Scott wel 'woke' genoeg?

      Zowat iedereen die meer dan vijf boeken over Napoleon gelezen of geschreven heeft, zeurt en zanikt over de historische fouten in de film van Ridley Scott. ‘In werkelijkheid had Marie-Antoinette niet zo’n mooi lang haar toen ze werd onthoofd!’ ‘In werkelijkheid werd nooit een piramide getroffen door een kanonkogel.’ ‘In werkelijkheid heeft Napoleon nooit met Wellington gesproken!’ ‘In werkelijkheid is Napoleon in Waterloo niet met de sabel in de hand op de vijand afgestormd.’
     ’t Is allemaal waar. Maar let toch maar op als je de regisseur met zijn neus in die historische verdraaiingen duwt, zoals men in barbaarse tijden – mijn jeugd – een kat met haar neus in haar uitwerpselen duwde iedere keer dat ze die op een verkeerde plaats had gedeponeerd. Dan vindt die regisseur dat, net zo min als die kat, erg fijn. ‘Get a life!’ zegt hij. En: ‘Waren jullie er dan bij misschien?*’ Ook heeft hij een sofistisch praatje klaar over de ‘verschillende interpretaties van de geschiedenis,’ wat al helemaal naast de kwestie is. Natuurlijk kunnen historische feiten verschillend worden geïnterpreteerd, en natuurlijk zijn er heel wat feiten die niet vaststaan, maar er zijn er ook heel wat die wél vaststaan, en om die feiten gaat het.
       Ik heb anders wel enig begrip voor de reactie van 86-jarige Scott. Hij is nooit een regisseur geweest voor de fijnproevers. Hij maakt geen films om andere regisseurs te plezieren. Hij is geen director’s director. Hij maakt films voor het brede publiek, niet voor de geleerden, niet voor the ‘bald heads’ van Yeats, ‘who shuffle there and cough in ink, and wear the carpet with their shoes, and think what other people think.’ En Scott schaamt zich niet voor zijn beroep: films maken, degelijk vakwerk leveren dat het publiek kan smaken, dat binnen het budget blijft, en dat op tijd af is. Als hij zo arrogant was als sommigen beweren, dan had hij zich kunnen vergelijken met Shakespeare die in zijn koningstukken ook wel eens de historische werkelijkheid verdraaide, deels uit onwetendheid, deels om de heersende dynastie ter wille te zijn, en deels omdat hij theater maken leuker vond dan geschiedenisles geven.
     Het is niet de eerste keer dat Scott een historisch onderwerp behandelt. Het bekendste voorbeeld is Gladiator. Dat is een film die geloof ik historisch veel minder nauwkeurig is dan Napoleon. De reden voor die onnauwkeurigheid is in de twee films dezelfde: de geschiedkundige werkelijkheid moet wijken voor dramatische en cinematografische overwegingen. Je kunt Marcus Aurelius van ouderdom laten sterven in bed, maar het is spannender als hij wordt vermoord door zijn eigen zoon Commodus. Je kunt een veldslag aan de rand van een bos laten uitvechten door infanteristen en boogschutters, maar het is mooier als je er enkele mobiele catapulten bij betrekt. In Napoleon is dat niet anders. Dat lange haar van Maria-Antonette, die kanonkogel die een piramide treft, dat gesprek met Wellington, die sabel in Waterloo, het levert allemaal mooie en spannende beelden op.
     Nu is er wel een verschil tussen Gladiator en Napoleon. Om een of andere reden zijn we allemaal wat rekkelijker als het om gladiatoren gaat, dan als Napoleon het onderwerp is. Zelfs mijn vrouw zei bij het buitenkomen uit de zaal dat die kreet ‘Long live the revolution!’ op haar zenuwen werkte. ‘Iedereen weet toch dat die Fransen ‘Vive la révolution!’ riepen, wat ook veel beter klinkt,’ zei ze.  En dat is de hele kwestie. We hebben een soort basiskennis, en we voelen ons uitgelachen als die basiskennis genegeerd wordt. Over de haardracht van de geguillotineerden weten we misschien weinig, maar we weten wel dat Napoleon niet op de piramiden liet schieten, anders hadden ze ons dat wel op school verteld. We hebben nooit een prent gezien waarop de Franse keizer met Wellington aan het praten is. We weten dat het in 1815 niet meer de gewoonte was dat opperbevelhebbers met getrokken sabel op de vijand afstormden. Door daar geen rekening mee te houden, is het alsof Scott onze kennis over Napoleon onderschat, alsof hij denkt dat we dommeriken zijn. Dat vinden wij niet fijn.
     Althans, sommigen onder ons vinden dat niet fijn. Mij kan het niet veel schelen, zoals het mij niet veel kon schelen dat Hitler in Unglorious Bastards werd doodgeschoten in een cinemazaal**. Maar Tom Naegels bijvoorbeeld maakt zich boos. Hij noemt Scott een ‘arrogante eikel’. Hij ziet in het ‘get a life’ van Scott een hoogmoedige sneer naar de ‘losers’ die zijn film willen ‘factchecken’. Ik zie dat anders. Naar mijn smaak ligt de arrogantie van Scott er veeleer in dat hij morrelt aan feiten die niet eens een factcheck behoeven.
     Ook begrijpt Naegels niet dat Scott zich liet assisteren door een historicus die hem eerst moest uitleggen wat er écht gebeurd was, om daarna toch zijn zin te doen. Ik begrijp dat juist wel. Scott wilde zoveel mogelijk échte informatie verzamelen om te zien wat hij daarmee kon doen. Zo zit de film vol kleurrijke details die historisch wel accuraat zijn, om te beginnen met de zwarte Franse generaal, de vader van Alexandre Dumas, die Napoleon vergezelde op zijn Egyptische veldtocht. Maar daarnaast kreeg Scott ook feiten waar hij visueel of dramatisch minder mee kon aanvangen.
      Dan zijn er twee mogelijkheden. Ofwel blijf je dubben tot je een interessante manier gevonden hebt om de werkelijke feiten op het scherm te brengen. Zoiets kan verrassend en fris zijn. Kubrick zou het zo gedaan hebben. Ofwel, andere mogelijkheid, neem je een snelle beslissing om de feiten wat aan te passen. Naegels vergelijkt dat met Spielberg die om cinematografische redenen een reuzenrad in Auschwitz had geplaatst. ’t Is geen slechte vergelijking, want ze wijst op wat er fout is aan zo’n oplossing: ze heeft iets ordinairs. Maar ’t is ook geen echt goede vergelijking. Dat rad in Auschwitz zou volslagen willekeurig geweest zijn,  zinloos dus, en bovendien een immorele grap. Die charge met de sabel in de hand daarentegen ligt ongeveer in het verlengde van wie Napoleon geweest was, was, en wilde zijn.
      Nu vindt Naegels al die verzinsels van Scott niet het ergste. Hij begrijpt dat velen de kritiek erop ‘mierenneukerij’ noemen. Nee, het is hem om iets anders te doen. ‘De echte aanslag op de geschiedenis,’ schrijft hij, ‘schuilt in de combinatie van die verzinsels, en alles wat de film niet vertelt.’ Nee maar! Alles wat de film niet vertelt! Zelfs leerlingen uit het middelbaar die vandaag maar een sprankel geschiedenisles krijgen, kunnen daar al een lijstje van aanleggen. Ik zou zo’n lijstje kunnen aanleggen met wat ik op de lagere school over Napoleon leerde – en verkeerd leerde, want de meester liet het chanson van Miel Cools horen over de soldaat die naar Leipzig-Moskou-Petrograd trok, terwijl Napoleon nooit naar Petrograd is opgerukt en dat de stad in die tijd niet eens zo heette.
       En wat een lijstje zou mijn vader kunnen opstellen over alles wat in de film ontbreekt! Het zou tientallen bladzijden lang zijn, beginnend met de lichtzinnigheid van Napoleons tweede vrouw waar hij mij.eergisteren nog aan herinnerde, en eindigend met de nierziekte van Napoleons minnares Maria Walewska. Mijn persoonlijke lijstje van ontbrekende items zou aangevoerd worden door de ontvoering en terechtstelling van de hertog van Enghien in 1804, een gebeurtenis die tien jaar lang als een schaduw over de Europese diplomatie wierp en die wij als moderne democraten amper kunnen bevatten. Gebeurtenis ook die Fouché inspireerde tot zijn onsterfelijke uitspraak: c’est pire qu’un crime, c’est une faute.
     Nu waren er twee zaken waar ik toen ik nog les gaf mijn leerlingen voor waarschuwde. Als ze een recensie schreven, moesten ze niet te veel zeuren over wat er in een boek ontbrak, maar ze moesten bespreken wat er wél in voorkwam. En ten tweede, als ze een presentatie gaven, moesten ze niet streven naar volledigheid. Ze moesten niet proberen alles te behandelen. Liever veel over weinig, dan weinig over veel, was mijn regel.
      En zeker bij Napoleon is het belangrijk om keuzes te maken. Er is zoveel. Napoleon en de Franse revolutie. Napoleon en zijn generaals. Napoleon en zijn familie. Napoleon en de oude adel. Napoleon en de nieuwe adel. Napoleon en het burgerlijk wetboek. Napoleon en Spanje. Napoleon en de Lage Landen. Napoleon en de Kerk. Napoleon en de politiestaat. Eén recensent betreurde het dat maarschalk Murat en Jerôme Bonaparte in de film niet voorkomen. Zeker! En wat dan met maarschalk Ney en Pauline Bonaparte? Zo blijven we bezig. De film is nu al wat verwarrend met al die namen: Barras, Sieyès, Ducos en enkele anderen die meestal de geschiedeniscursus van het middelbaar niet halen.
      ’t Is trouwens niet wat Naegels wil. Wat hij wil, is dat een regisseur, zoals de schrijfster Zadie Smith, de kans benut om ‘het verleden te bevragen, onbekende verhalen aan het licht te brengen, en zo een nieuw perspectief te bieden op het heden.’ Ja, in die richting kun je het ook zoeken. Wat kunnen we leren van de vroege 19de-eeuwers eeuw over revolutie en contrarevolutie, over de scheiding tussen kerk en staat, over recht en politiek, over autoritarisme en censuur, over vrijhandel en geopolitiek, over populisme en elitisme, over vrijhandel en geopolitiek - de blunder van de Continentale Blokkade waar Napoleon het zichzelf zo moeilijk mee maakte.
     Maar alweer, dat is niet wat Naegels wil. Ik vrees dat de zojuist vermelde onderwerpen vallen in zijn categorie van wat, in zijn woorden ‘al honderdduizend keer verteld is.’ Nee, het moet over iets anders gaan. Het moet gaan over ‘onbekende verhalen’ en ‘een nieuw perspectief’. En het onbekende verhaal bij uitstek is voor Naegels de Egyptische veldtocht. Niet de redevoering ‘Du haut de ces pyramides, quarante siècles d’histoire vous contemplent.’ Dat is ook al ‘honderdduizend keer verteld’, en het motief wordt door Scott trouwens filmisch verwerkt in de oog-in-oog scène tussen Napoleon en de Egyptische mummie. Ook niet zozeer de geopolitieke strijd tegen het Engelse en Ottomaanse rijk. Nee: Scott had het neerslaan door Napoleon van de Arabische opstanden in Caïro en Gaza-stad moeten verfilmen, en de wreedheid die hij daarbij aan de dag legde en die verder ging dan die welke men zich tegen een ‘Europese, witte tegenstander’ permitteerde.’ Misschien had Scott dan ook nog eens kunnen duidelijk maken dat hij die koloniale wreedheid van de witte man veroordeelde.
     Naegels formuleert zijn kritiek trouwens onredelijke scherp. ‘Als een van de meest invloedrijke regisseurs ter wereld dan beslist om te beweren dat dit alles niet gebeurd is.’ Maar dat heeft de regisseur helemaal niet ‘beslist om te beweren.’ Die formulering slaat nergens op, behalve dan op een kleine verschuiving op de tijdsbalk. Ridley Scott laat Napoleon onmiddellijk Egypte verlaten nadat hij het nieuws kreeg over Josephines ontrouw. Dat is niet de juiste chronologische volgorde, en bovendien had Napoleon nog andere redenen om naar Frankrijk terug te keren en zijn leger in de steek te laten. Maar Scott wil nu eenmaal zoveel mogelijk zijn verhaal ophangen aan Josephine.
     Akkoord, Naegels heeft gelijk dat er een interessante film kan worden gemaakt over Napoleon en de Arabieren of Napoleon in Gaza. Hier ligt een kans voor een regisseur die gevoeliger is voor de woke-mode dan Scott. Ik zou naar die film gaan kijken, want Napoleon interesseert mij. Ook bijvoorbeeld zijn dubbelzinnige verhouding tot de islam, die hij een ‘mannelijke’ godsdienst vond, een godsdienst waar je als heerser iets aan had. Laat die film maar komen***. We weten sinds Lawrence of Arabia en Jarhead dat de woestijn heel fotogeniek kan zijn. Maar als ik moet kiezen, heb ik nog liever de tijdloze, half realistische, half mythologische aanpak die we van de oude Grieken hebben geleerd. Naegels noemt dat het thema van de ‘Grote Man, geroepen door het Lot, die gedreven wordt door Zucht naar Glorie en Liefde voor het Vaderland, maar die één zwakte kende: de Passie voor zijn Vrouw.’
     Is dat thema, zoals Naegels schrijft, tekenend voor een ‘conservatief’ wereldbeeld? Misschien. Ik kan er in elk geval niet genoeg van krijgen. Alexander en Caesar liggen iets te ver in het verleden, maar Napoleon voldoet uitstekend. Mijn betovergrootvader moet nog mensen gekend hebben die met het Grande Armée naar Rusland zijn getrokken. Ik heb dan ook met plezier alle acht delen van het Memoriaal van Sint-Helena gelezen, al heb ik daaruit vooral geleerd hoe klein de grote man werd toen het rotsvaste Geloof in zijn Roeping niet meer door de omstandigheden werd ondersteund. Vergeleken met wat Scott laat zien, brengt het Memoriaal het tegenovergestelde verhaal, maar ’t is ook de moeite.

     En o ja, is Napoleon nu een goede film? Dat moet iedereen voor zichzelf uitmaken. Mooie kostuums, CGI die niet van echt valt te onderscheiden, soms wat ordinaire achtergrondmuziek (Ça ira, La carmagnolle) maar altijd binnen de parameters van het aanvaardbare. De inname van Toulon duurt wat lang, de veldslag bij Borodino iss wat kleurloos, maar Austerlitz en Waterloo zijn mooi en spannend. Vanessa Kirby is een geloofwaardige, niet voor de hand liggende, Joséphine, Phoenix is niet de hele Napoleon, maar hij groeit in zijn rol. Een paar scènes zullen mij bijblijven: Josephine op de stoel die haar rokken opschort, Napoleon die voor het eerst zijn hoed rechtzet als hij zich naar zijn Afspraak met de Geschiedenis begeeft. Eén scène had ik verwacht: Napoleon die na Elba met een klein groepje vertrouwelingen oprukt naar Parijs,  wordt tegengehouden  door een legereenheid, op de soldaten toestapt, en zijn jas opendoet alsof hij hen uitnodigt om op hem te schieten. Was die scène gesneuveld, dan had je mij ‘Eikel’ horen roepen naar de regisseur.
      Ik kijk al uit naar de lange versie die eerlang verschijnt. Zoals hij nu is, mist de film wat samenhang. 

*‘Where you there? No? Well ...’ Scott zal ook wel weten dat dat onzin is. Het probleem is dat hij wellicht denkt dat dat antwoord grappig is. Anderzijds is zijn geïrriteerde antwoord ook te verklaren omdat die critici hem dingen vertellen die hij ook weet. Hij had dus moeten antwoorden: ‘You’re right, but ...’ En in die ‘but’ had hij niet veel zin.

** Er is een subtiel verschil. Het brede publiek weet eigenlijk niet helemaal zeker of Napoleon in Waterloo misschien toch niet op de vijand is afgestormd, terwijl het helemaal zeker weet dat Hitler niet in een Franse bioscoop doorzeefd werd met kogels. Dat maakt dat het ene revisionisme niet helemaal kan worden vergeleken met het andere. Ik vind het eerste problematischer.
*** Ik geef toe dat ik bij zo’n film nauwlettender zou toekijken op de historische accuratesse.