De zaak Dahl - nog enkele notities

De twee ‘Dahl Collections’. Mijn vrouw, die goed op de hoogte is van zulke dingen, vertelde mij vorige week maandag al dat er een plan bestond om  twee versies van Dahls jeugdboeken uit te geven,  – de woke versie en de originele. Ik kon ik mij toen niet goed voorstellen hoe dat in zijn werk zou gaan. Nu weet ik het want het staat in de krant. De woke versie komt eerst uit, en de originele versie zal op een later tijdstip volgen, in de vorm van een Classic Collection, met extra archief materiaal. Ik vermoed dat de Classic Collection duurder en luxueuzer zal zijn, en vooral zal worden gekocht door de meer elitaire ouders – met andere woorden door de meest door woke beïnvloede ouders. Ze kunnen die versie kopen met een zuiver geweten. Zelf doorzien ze immers het seksisme en het neokolonialisme van de Dahl, maar als verlichte geesten ‘kunnen ze dat plaatsen’. En als ze voorlezen kunnen ze, zoals Bart Eeckhout hen voordeed, hier en daar een aanpassingetje aanbrengen. Ze hebben zelfs ruim in de pers kunnen lezen wélke aanpassingen ze moeten aanbrengen.

De twee ‘Dahl Collections’ (2). Ik heb niets tegen de twee-versies-oplossing. Maar het is oneerlijk dat alleen de oude versie een apart label krijgt. De nieuwe versie moet minstens ook een aparte naam krijgen. De Woke Collection, of de Sensitivity Collection. Eigenlijk moet voor mij alléén de nieuwe versie een apart label krijgen, zoals in de tijd van de Bowdlers. Je had Shakespeare - Works, zonder meer, en je had de Family Shakespeare.

Woke of commercie? Is de Dahl-censuur een kwestie van woke of van commercie? Van allebei natuurlijk. De inhoud van de aanpassing had te maken met de gevoeligheden van woke, het motief van de aanpassing had te maken met de belangen van de commercie. Ik speculeer graag over motieven, maar ik discussieer liever over inhoud.

Woke-sympathisanten. Bij ons hebben weinig woke-sympathisanten het opgenomen voor de Dahl-censuur. Ze vielen terug op de tweede verdedigingslinie: ‘Het heeft niets met woke te maken.’ Verdedigers moest je gaan zoeken in het academische milieu: kinderpsychologen en literatuurwetenschappers. Van die laatste verwondert mij dat niet. Er zijn er daar veel die ongaarne de literatuur overlaten aan mensen die daar niet voor hebben gestudeerd, d.w.z. de schrijvers.

Aanzienlijke literaire achteruitgang. Alle aanpassingen die ik in de pers heb gelezen, waren een aanzienlijke literaire achteruitgang tegenover het origineel. Ik denk aan de gruwelijke toevoeging aangaande de pruiken van de heksen: ‘en daar is niets mis mee’. Maar ook eenvoudige schrappingen kunnen een tekst bederven. Neem het stukje ‘Hoe zit het met de rest van de wereld? Hoe zit het met Amerika en Frankrijk, en Holland en Duitsland? En hoe zit het met Noorwegen?’ In de nieuwe versie is de opsomming van landen, wegens eurocentrisch, weggelaten. En ik hou net zo van opsommingen.

De twee tantes. Het meest spectaculaire voorbeeld van literaire achteruitgang vond ik de aanpassing van het versje over Aunt Sponge en Aunt Spiker. 
Dahl:
    Aunt Sponge was terrifically fat
    And tremendously flabby at that, 
    Aunt Spiker was thin as a wire
    And dry as a bone, only drier. 
De Sensitivity knoeiers:
    Aunt Sponge was a nasty old brute
    And deserved to be squashed by the fruit
    Aunt Spiker was much of the same
    And deserves half of the blame. 

Cosmetische ingrepen. Professor jeugdliteratuur Vanessa Joossen vindt dat een gezonde jeugdliteratuur meer nodig heeft dan enkele ‘cosmetische ingrepen’. De heksen van Dahl draait volgens haar rond ‘de historisch gezien seksistische en problematische beeldvorming van heksen.’ Hoe is ’t mogelijk? Dat doceert literatuur aan de universiteit en begrijpt het verschil niet tussen een stout sprookje en een geschiedenisboek. Nee hoor. Dahls boek draait niet om de historische heksen. De heksen van Dahl hebben niets gemeen met de ‘beeldvorming’ in 15de-eeuwse handboeken voor heksenjagers.  Wat denkt Joossen wel? Dat Dahl-lezende kinderen gaan opgroeien tot niet-inclusieve volwassenen die de heksenvervolging goedkeuren? Dat ze gaan geloven dat die vrouwen toen op de brandstapel kwamen omdat ze met hun toverdrankjes kinderen in muizen veranderden? Als ik polemisch wilde zijn, nam ik de suggestie van Simon Gelten over en schreef: Her wit’s dry as a bone, only drier.

Dahl blijft koloniaal. Nog volgens Joossen is Sjakie en de chocoladefabriek een ‘door en door koloniaal verhaal’ want ‘Willy Wonka laat zijn chocoladefabriek draaien op onbetaalde geïmporteerde werkkrachten.’ Alweer: nee hoor. Het kolonialisme draaide niet om de ‘import’ van onbetaalde werkkrachten uit de kolonies. En de grillige Willie Wonka is geloof ik niet als moreel voorbeeld voor kinderen bedoeld. Dahl lees je niet voor de stichtende strekking. En bovendien! Voor tot indoctrinatie geneigde ouders is de klassieke Dahl-versie juist een goede aanleiding om over sociaal onrecht te vertellen. Vergelijk maar. ‘Ik heb dus de hele Oempa-Loempa-stam naar hier gebracht,’ zegt Wonka, ‘mannen, vrouwen en kinderen. Ik smokkelde ze binnen in grote kisten met gaten. Ze spreken nu allemaal Engels.’ Met zo’n zinnetjes kun je als woke papa of mama iets leerrijks vertellen over het sociale onrecht van vroeger en nu. Maar de nieuwe versie? ‘Alle Oempa-Loempa’s gingen akkoord om mee te komen. Ze vinden het hier fijn.’ Is zo’n versie eigenlijk niet systeembevestigend?

Papa’s en mama’s. Eva Dierickx, pedagoge en kleuterlerares, zei in Het Nieuwsblad: ‘Kinderen luisteren áltijd mee. Lees je een boek, dan nemen ze daar boodschappen uit mee … En dan kan een switch van bijvoorbeeld mama’s en papa’s naar ouders wél uitmaken … Ik ken een kind van een lesbisch ouderpaar dat expliciet zegt dat ze een papa wil zoals de rest. Waarom? Onder meer omdat ze haar gezinsvorm nooit terugziet.’ 
Daar zit iets in. Je kunt dat kind inderdaad helpen door het woord papa zo weinig mogelijk in boeken te gebruiken. Ik kan dat billijken. Maar veel verschil zal het niet maken zolang bijna alle vriendjes en vriendinnetjes een papa hebben. En verder zou ik het woord papa graag behouden zien in de strip van Guust Flater met het eindeloze zinnetje: ‘De papa’s en de mama’s van de papoea’s zijn papaoepapapa’s en papoeamama’s, en de papa’s en de mama’s van de papoeapapa’s en van de papoeamama’s zijn papoeaopa’s en papoeaoma’s enzoverder enzovoort.’ 

Veralgemeningen. Een aantal aanpassingen betroffen de veralgemenende stijl van Dahl.  ‘Like all extremely old people, he was delicate and weak’ moest worden: ‘Like most extremely old people’. Zien die knoeiers niet dat de eerste zin veel beter is dan de tweede. Zelf strooi ik in mijn tekstjes kwistig  woordjes rond als wellicht, misschien, veel, de meeste en vaak. Maar ik schrijf nu eenmaal veel minder mooi dan Dahl, en over heel andere dingen.  En dan, wat is de winst uiteindelijk als je in zo’n zin all door most vervangt? Mogen we voortaan de ergste racistische beledigingen uiten als we ‘alle vreemdelingen’ vervangen door ‘de meeste vreemdelingen’? 

Stereotypen. Bij stereotypen denken we aan zinnetjes zoals dat van Bomans: ‘Er was eens een dik jongetje dat in de tweede klas van de lagere school zat en daar voortdurend sliep.’ Ja, zo’n zinnetje berust op het stereotype dat alle dikke jongetjes lui zijn en alle luie jongetjes dik. Wie om zich geen kijkt, weet dat dat niet waar is. Maar stereotypen behoren nu eenmaal tot het materiaal waar literatuur mee werkt en speelt. In literatuur komt het er niet op aan dat de schrijver stereotypen vermijdt, maar dat de lezer ze doorziet. Wie met alle geweld een stereotype wil vermijden, vervalt al snel in de tegenovergestelde stereotype. Ik heb mij indertijd door mijn zoon laten overhalen om met hem naar de film Ready Player One te kijken. Daarin namen allerlei avatars het tegen elkaar op. Een van die avatars was de majestueuze vechtmachine Aech. ‘Wedden,’ zei mijn zoon, ‘dat er een zwart, lesbisch meisje achter steekt.’ Hij had gelijk.

De vaatwas. Bart Eeckhout schreef dat hij bij het voorlezen uit Jip en Janneke een moeder aan de afwasbak wel eens veranderde in een vader. Zijn vijanden hebben hem daarvoor uitgelachen. Zelf vind ik het ook een beetje dom. Zo’n woki papa moet eerst de oorspronkelijke zin van Annie M.G. Schmidt voorlezen, en dan tussen zijn tanden grommen: ‘Ja, ja, maar hier thuis is het altijd de papa die aan de afwasbak staat.’ Het kind zal daar meer pret aan beleven, en het zal er meer uit leren. 

Storm in een glas water. Sommigen hebben de Dahl-censuur afgedaan als een ‘storm in een glas water’. Het ging maar ‘om enkele woordjes’. Het was een ‘commerciële redenering’ geweest. Met het werk van Willem Elsschot heeft er zich ook ooit ‘een storm in een glas water’ voorgedaan. Men herinnere zich de voorlaatste alinea van Tsjip waarin de grootvader fantaseert over de opvoeding die hij zijn kleinkind wil meegeven: ‘Langs de baan zal ik hem onderrichten: dat hij veel doen moet van wat ik heb nagelaten en veel nalaten van wat ik heb gedaan; dat hij de gevulde hand moet afstoten, dat hij niet bukken mag voor het geweld, juichen noch rouwen op bevel van de machthebbers. Dat hij moet opstappen met de verdrukte scharen om vorsten en groten tot brij te vertrappen.’ Toen het werk in het Duits verscheen, had de vertaalster als een ware sensitivity reader rekening gehouden met de gevoeligheden van de nazi-leiders en het laatste zinnetje weggelaten. Elsschot was razend. Het ging nochtans maar om ‘enkele woordjes’. De uitgever en de vertaalster hadden ‘commercieel geredeneerd’ dat het boek anders niet door de censuur zou zijn geraakt.