Islamitische, islamistische of zotte aanslagen

     Hoe benoem je de terreurdaad in Zaventem van 22 maart 2016? Ik vond daarover een interessante reeks commentaren op de Facebookpagina van Paul Cordy. Er kwamen allerlei details ter sprake, maar dan wel details waar ik mij al vaak het hoofd over heb gebroken. Het is tijd om voor mijzelf wat klaarheid te scheppen.
     Waar ging het over? Drie politici hadden de terreurdaad in Zaventem op een verschillende manier benoemd:

• Tom van Grieken (VB): ‘een islamitische aanslag’ 
• Paul Cordy (N-VA): ‘een islamistische aanslag’* - met een extra ‘s’ 
• Orry van de Wauver (CD&V): ‘een aanslag van extremistische zotten’    

    Geen van de drie benamingen is op zichzelf fout. De aanslagplegers waren islamieten – Van Grieken heeft gelijk –,  het waren meer bepaald islamisten met een extra ‘s’–, Cordy heeft gelijk –, en binnen de groep van islamisten behoren ze tot de strekking van extremistische zotten – Van de Wauwer heeft gelijk.
     De benamingen hebben ook alle drie iets gewrongens, dat volgens mij verband houdt met de politieke agenda erachter. De CD&V’er verzwijgt het verband met de Islam om, geloof ik, ‘geen gevoeligheden te kwetsen’, de VB-er gebruikt de aanslagen om zijn vijandigheid tegen de islamitische godsdienst duidelijk te maken, en de N-VA’er heeft een appeltje te schillen met de ‘islamisten’ omdat die ‘een interpretatie van de islam’ aanhangen ‘die haaks staat op onze samenleving … die de scheiding tussen kerk en staat afwijst, die de mensenrechten afwijst, en die iedere integratie van moslims in een niet-moslimsamenleving afwijst.’
      Ik kom morgen misschien even op die politieke agenda’s terug, maar hier wil ik alleen iets zeggen over twee taalkundige perspectieven op de zaak. Het eerste is dat van relevantie. Om goed te communiceren moet je genoeg informatie geven, maar ook niet te veel. Over de aanslagplegers zou je veel kenmerken kunnen geven: hun geloof, hun huidskleur, hun nationaliteit, hun favoriete voetbalclub. Maar alleen het eerste kenmerk - het geloof - is relevant, omdat de aanslagen daardoor werden geïnspireerd. En aangezien het relevant is, moet dat geloof dan ook worden gepreciseerd. De formulering van Van De Wauwer, die die informatie niet geeft, is dus communicatief gezien fout.

     Het tweede taalkundige perspectief is dat van de suggestie. Paul Cordy beweerde op zijn FB-pagina dat de formule van Van Grieken, met name ‘islamitische aanslag’ –  zonder ‘s’ –,  te veel suggereert dat ‘iedere moslim voor deze daad verantwoordelijk is of ideologisch op dezelfde lijn zit.’ Daar kreeg Cordy veel reactie op.     

     De formulering ‘islamitische aanslag’, schreef men, stelde alleen een feit vast: de aanslag was gepleegd door moslims, en met islamitische motieven. Er werd noch gezegd noch gesuggereerd dat iedere volgeling van de Islam een potentiële terrorist of terrorisme-sympathisant. Zoals de krantenkop dat ‘de Belgen goud gewonnen hebben op de Olympische spelen’ noch zegt, noch suggereert dat elke Belg met de post een zekere hoeveelheid edel metaal toegestuurd zal krijgen.

     Dat is allemaal waar. Maar zo eenvoudig is het ook weer niet. Neem de volgende uitdrukkingen die men voor andere aanslagen gebruikt heeft of had kunnen gebruiken: 

•  ‘katholieke’ terreuraanslagen (Ierland, de jaren 70-80), 
• ‘communistische’ terreuraanslagen (België, 1984-1985), 
• ‘christelijke’ terreuraanslagen (bijv. Australië, december 2022). 

     Ook hier stelt zich de kwestie dat niet álle katholieken in Ierland, niet álle communisten in België en niet álle christenen in Australië zich bezighielden met aanslagen of daar sympathie voor hadden. En ook hier wordt dat door die adjectieven noch gezegd noch gesuggereerd. Aan de andere kant – en dat heeft ook iets te betekenen – het tegenovergestelde wordt ook niet gezegd of gesuggereerd. En daardoor krijgen die uitdrukkingen een partijdig karakter. Je denkt: hier is een fanatieke protestant, een fanatieke anticommunist of een fanatieke christenhater aan het woord.
    De lezer vergunne mij dat ik, vanwege mijn verleden, speciaal de ‘communistische aanslagen’ uit de voorbeelden licht. De uitdrukking ‘communistische terreuraanslagen’ is op zichzelf dus juist. De CCC-leden wáren de communistische overtuiging toegedaan, al is het mogelijk dat er zich onder hen wel ergens een agent provocateur bevond. Maar CCC - voluit Cellules Communistes Combattantes - was ook een kleine splintergroep binnen het communisme, met hoogstens enkele tientallen leden en sympathisanten, die dus niets voorstelden in vergelijking met de duizenden leden en sympathisanten van de andere communistische organisaties die in 1984-1985 géén aanslagen aan het plegen of aan het voorbereiden waren.

     Ik ben ondertussen zelf een redelijk fanatieke anticommunist geworden, maar ik zou de CCC-aanslagen ook vandaag nooit zomaar ongenuanceerd ‘communistische aanslagen’ noemen. Ik ken via Facebook andere anticommunisten die dat wel zouden doen. Ze zouden dat doen geloof ik om twee redenen: ten eerste omdat ze die aanslagen willen gebruiken om het hele communisme in een slecht daglicht te stellen en ten tweede omdat ze vinden dat er ‘in de grond’ geen verschil bestaat tussen de aanslag plegende en de pamfletten uitdelende communisten. Ik vind dat er wel een verschil bestaat. De enen plegen aanslagen en de andere delen pamfletten uit.  
     Het is onmogelijk om in een korte formule aan alle nuances recht te doen. Maar als hoofdredacteur van een krant zou ik omschrijvingen als ‘katholieke’, ‘communistische’ of ‘christelijke’ aanslagen niet dulden. Ik zou de voorkeur geven aan preciezere formuleringen**

• aanslagen door het katholieke IRA***
• aanslagen door de CCC (of door de communistische CCC)
• aanslagen door extremistische christenen.

En toegepast op aanslagen door moslims, zoals in Zaventem, vind ik het een goed idee om de woorden ‘extremistisch’ (of ‘radicaal’ of ‘fanatiek’) toe te voegen, wat mooi aangeeft dat er in die middens ook niet-extremistische, niet-radicale of niet-fanatieke lui rondlopen. Dus

• een aanslag door extremistische moslims
• een aanslag door radicale extremistische islamieten, als Van Grieken dat liever hoort
• een aanslag door radicale fanatieke extremistische islamisten, als Cordy dat liever hoort
• een aanslag door zotte radicale fanatieke extremistische moslims, als Van de Wauwer dat liever hoort, en op voorwaarde dat er een psychiatrisch verslag voorhanden is om dat ‘zot’ te bevestigen. 

 Maar extremistische moslims of moslimextremisten is goed genoeg.

* Het is niet duidelijk of Cordy zelf wel de voorkeur geeft aan de uitdrukking ‘islamistische’ aanslagen. Hij reageert alleen op een twitterbericht van Van de Wauwer waar die term – door een typfout – in voorkomt. 

**Ik zou als hoofdredacteur ook uitdrukkingen als ‘extreemrechtse aanslagen’, ‘Palestijnse aanslagen’, ‘Joodse vergeldingsacties’ en ‘ecoterreur’ niet dulden – al blijkt de laatste term iets anders te betekenen en dan ik eerst dacht. 
Eén en ander hangt ook af van de context. Als men in een twitterbericht spreekt over ‘katholieke’, ‘communistische’ of ‘christelijke’ aanslagen, krijgen die adjectieven door de polemische aard van het medium een agressievere inhoud dan als ze in een encyclopedisch lemma verschijnen, gevolgd door een precieze uitleg. nl.Wikipedia heeft een lemma ‘Islamitisch terrorisme’ waar ik weinig graten in zien. Toch verkies ik het lemma van en.Wikipedia: ‘Islamic terrorism, also known as Islamist terrorism or radical Islamic terrorism.’ 

***Het geval van IRA-aanslagen is om vele redenen complex. In de jaren ’70 waren veel IRA-leden geen katholieken meer in de religieuze zin, maar eerder cultuurkatholieken, die bovendien geen specifiek ‘katholieke’ maar nationalistische doelstellingen nastreefden. Die discussie laat ik aan mij voorbijgaan, want straks merkt iemand op dat Hamas ook geen islamitische, maar nationalistische doelstellingen nastreeft, en dan moet ik die kwestie weer gaan uitpluizen.