Het bankwezen - wat een golden retriever ervan begrijpt.

 

     Ik heb ooit acties gevoerd tegen de prijsverhogingen in de studentenrestaurants. Bij een van de acties had ik een woordenwisseling met de vice-rector van de KU Leuven, die ook professor was in de economische wetenschap. ‘Ben je nu echt niet in staat,’ vroeg de professor, ‘om door de geldsluier heen te kijken, of doe je maar alsof? In het laatste geval moet ik je feliciteren met je talent voor demagogie.’ Ik weet niet meer wat ik geantwoord heb, maar ik kreeg applaus van de omstanders die hoe dan ook aan mijn kant stonden. Ik zou ook applaus gekregen hebben als ik geantwoord had: ‘Tralala’.
     Maar de professor had gelijk met zijn eerste veronderstelling. Ik heb de meeste moeite om te begrijpen hoe geld ‘werkt’ – dat wil zeggen op grote schaal. Op schaal van een gezinsbudget, begrijp ik wat ik moet begrijpen. Je mag niet meer uitgeven dan wat er binnenkomt; als je geld leent moet je dat met interest terugbetalen; het spaarboekje brengt minder op dan wat je verliest door geldontwaarding; het is verstandig om een appeltje tegen de dorst te hebben, maar je mag niet overdrijven.
      Maar geld op grote schaal en alles wat met de werking van banken te maken heeft, dat is een andere zaak. Als ik daar een artikel of een boek over lees van een econoom, gaat het boven mijn pet, en als ik het voor één keer wél begrijp, ben ik nog geen stap verder, want dan weet ik dat er andere economen zijn die het tegenovergestelde beweren en ik zal nooit slim genoeg zijn om te weten wie gelijk heeft. Het gaat zover dat ik niet eens de populaire films begrijp die over de financiële wereld gaan:  Wall Street, The Wolf of Wall Street, The Big Short, The Laundromat.
      Toch gaat er iets fascinerends uit van de haute finance. Bij sommigen slaat die fascinatie om in weerzin. Pascal Cornet bijvoordeeld schreef laatst op FB: ‘Ik weiger mij te verdiepen in de schandalige, vaak ronduit criminele en in elk geval onverantwoorde praktijken van de in de City actieve witteboordenbendes.’ Zelf denk ik eerder met nostalgie aan hoe het vroeger was. In Lijmen van Elsschot vinden we die prachtige beschrijving van het bankwezen: ‘Een heerlijke hutspot van rekening-couranten, cheques, bankbiljetten, aandelen en coupons, telegrammen, auto’s, leningen met en zonder premies, mijnontginningen, gegalloneerde boodschappers en ’t graf van de onbekende soldaat. Dat alles kookt gezellig en wordt afgeschuimd door een paar directeurs die fluisterend en glimlachend de beurs belopen.’ En bij zo’n directeur moet ik dan denken aan Mr. Banks, de vader van Jane en Michael in Mary Poppins, een film die ik wél begreep.
      Een andere film over het onderwerp die ik een beetje begreep was Margin Call, over de bankencrisis van 2008. De grote baas van een fictieve investeringsbank (Jeremy Irons) heeft gehoord dat er iets niet pluis is. Op een spoedvergadering vraagt hij uitleg aan een van zijn wiz kids. ‘Please speak as you might to a young child or a golden retriever,’ zegt hij. Ik had meteen veel sympathie voor die grote baas: iemand die het ook niet wist maar die besefte dat een vreselijke ingewikkeld probleem uiteindelijk vaak leidt tot een keuze tussen twee of drie heel eenvoudige oplossingen, die dan door de wiz kids in detail moeten worden uitgewerkt. En dat de beste oplossing vaak ook de pijnlijkste is, die je vooral niet mag uitstellen. ‘There are three ways to make a living in this business … Be first, be smarter, or cheat. Well I don’t cheat, and though we have got some pretty smart people here, of the two remaining options, it sure is a lot easier to just be first.’
     Goed, als een bankdirecteur als Jeremy Irons niet veel van bankwezen en geld begrijpt, dan moet ik niet beschaamd zijn om toe te geven dat ik dat ook niet doe. Als ik op een rijtje zet wat ik er wél van begrepen heb, kom ik op het volgende uit.

1. Banken zijn nuttig: voor burgers die geld willen sparen of lenen, en voor bedrijven die willen investeren. De grap van Mark Twain dat banken gelijken op een kerel die je een paraplu aansmeert als het mooi weer is en die terugvraagt als het regent, is in elk geval niet van toepassing op mij en mijn vrouw. Wij hebben verschillende keren een paraplu, ik bedoel, geld geleend van een bank toen we het nodig hadden en we hebben het terugbetaald, met interest, op het moment en op een manier die ons goed uitkwam. 
2. Van de drie monotheïstische godsdiensten had het jodendom het van bij het begin bij het rechte eind. Interest is een ‘rechtvaardig’ principe. Je belooft meer af te betalen dan wat je geleend hebt, omdat die auto of dat huis je meer waard is in het heden dan in de toekomst. Hoeveel meer? Dat zie je aan de reële intrestvoet die je bereid bent om te betalen. 
3. Je leent geen geld van een bank, maar bij een bank*. Banken schuiven geld door van klanten naar klanten, en zorgen ervoor dat ze op dat doorschuiven een procentje verdienen. Aangezien het om heel veel geld gaat, kan dat procentje aardig oplopen.
4. Mensen veranderen niet gemakkelijk van bank. Van supermarkt kun je elke week veranderen, nadat je de reclamefolders bestudeerd hebt. Bij een bank doe je zoiets niet. Dat maakt dat banken onder elkaar minder moeten concurreren om met aantrekkelijke voorwaarden klanten te lokken. Dat is wel zo comfortabel. 
5. Banken zijn het bezit van aandeelhouders die bij winst een dividend uitgekeerd krijgen. De gemiddelde opbrengst van bankaandelen is niet groter dan dat van andere aandelen.
6. Banken beheren dus heel veel geld, maar bezitten zelf relatief weinig eigen geld.
7. In het proces van lenen en ontlenen, creëren de banken nieuw geld. Dat is op zich een ‘natuurlijk’ proces. Wie een schuldbekentenis in zijn bezit heeft, kan die schuldbekentenis als betaalmiddel gebruiken, dus als nieuw geld naast het bestaande geld.
8. Nieuw geld creëren, of het nu gebeurt door banken of door de overheid, kan een land niet rechtstreeks rijker of armer maken, maar het kan wel andere positieve of negatieve gevolgen hebben. 
9. Doordat banken meer geld beheren dan ze bezitten, en ook zelf ‘fictief’ geld creëren, is het bankwezen een kwetsbaar diertje.
10. Ondanks die kwetsbaarheid, loopt het al een hele tijd mee.
11. Een goede bank moet, zoals elk bedrijf, risico’s nemen. Een bank die geen enkel risico neemt, zal minder winst maken, minder dividend kunnen uitkeren, minder loon kunnen uitbetalen, minder interesten kunnen geven op spaarboekje, grotere interesten moeten vragen voor leningen.
12. Als een bank risico’s neemt, kan dat, zoals bij andere risico’s, slecht aflopen. Maar de gevolgen van zo’n slechte afloop zijn bij banken veel groter, en worden door meer mensen ondervonden, dan bij om het even welk ander bedrijf.
13. Ik kan niets verkeerds zien in geldspeculatie op zich. Speculatie gebeurt, net als handel, op vrijwillige basis tussen contractanten die er allebei voordeel uit hopen te halen. 
14. Speculatie heeft een slechte naam om veel redenen. Sommige daarvan zijn terecht. Er bevinden zich onder de speculanten  bedriegers die misbruik maken van de complexiteit van het financiële systeem om mensen met minder inzicht op te lichten. Ook gebeurt speculatie soms in situaties van extreem machtsonevenwicht, hongersnood bijvoorbeeld. 
15. De slechte naam van speculatie is echter ook aan vooroordelen toe te schrijven: men veroordeelt het systeem omdat men het niet begrijpt, of men vindt dat speculanten niets nuttigs ‘maken’. Dat gelijkt op het oude vooroordeel tegen handelaars als tussenpersonen - als middle men - die zich tussen de producent (liefst een boer) en de consument wringen. In de middeleeuwen zei men: homo mercator deo placere non potest. De handelaar is Gode niet welgevallig. Wat naar mijn smaak erg gelijkt op die andere intuïtieve opvatting: pecunia non parit pecuniam, geld jongt niet. 

     Iets vreselijk ingewikkels als de bankencrisis van 2008 kan overigens verrassend gemakkelijk worden uitgelegd aan een kind, aan een golden retriever, of aan iemand van mijn niveau. Arme Amerikanen  kochten vóór 2008 huizen op krediet, met een hypotheek. De banken wisten dat die mensen hun huizen misschien niet zouden kunnen afbetalen, maar ten eerste mochten ze van de staat de arme mensen niet ‘discrimineren’, en ten tweede rekenden ze erop dat die huizen ondertussen in waarde zouden zijn gestegen, zodat ze tegen het verlies verzekerd waren.
     De banken wisten echter ook dat die waardestijging van huizen niet gegarandeerd was, dat de waarde plots in elkaar kon stuiken, maar niemand wist wanneer dat kon of zou gebeuren. Ondertussen begonnen de banken, om risico’s te spreiden, die leningen onder elkaar te verhandelen zodat niemand nog goed wist wie welke risico’s op welke termijn liep. En toen stuikte de waarde van de huizen in elkaar, om redenen die Karel van het Reve in 1980 al uitlegde aan de luisteraars van de Wereldomroep. Je kunt het stuk hier beluisteren. 

* De leuke formulering heb ik overgenomen van Joseph M. Asselbergh die wel eens iets schrijft op mijn FB-pagina. De mooiste formulering is misschien die van Jimmy Stewart die een met faillissement bedreigde kleine bankier speelt in It’s a Wonderful Life: ‘As if I had the money back in a safe. The money’s not here. Your money’s in Joe’s house ... right next to yours. And in the Kennedy house, and Mrs. Macklin’s house and a hundred others. Why, you’re lending them the money to build, and then, they’re going to pay it bak to you as best as they can.’