Samenzweringstheorieën: elf bedenkingen

1. Echte en verzonnen samenzweringen
    Samenzweringen met boos opzet bestáán, en worden soms ondubbelzinnig bewezen. Een voorbeeld is de Watergate-affaire die in 1974 Nixon tot aftreden dwong en later zelfs tot een bekentenis. We mogen aannemen dat voor elk complot dat aan het licht komt, er meerdere zijn die niet aan het licht komen. Omgekeerd zijn er voor elke bestaand complot meerdere verzonnen complotten. Bij die verzonnen complotten zijn er die héél, héél onwaarschijnlijk zijn. 

2. Rationele complottheorieën
     Sommige complottheorieën passen in een ruimere, rationele analyse. Marxisten geloven dat het kapitalisme leidt tot het ontstaan van enkele machtige monopolies die onder elkaar afspraken maken ten koste van hun klanten*. Libertariërs geloven dat staatsinterventie in de economie leidt tot afspraken tussen overheid en bedrijven ten koste van de belastingbetaler (en de klanten). De geloofwaardigheid van die complottheorieën – als we die nog zo mogen noemen – hangt af van de achterliggende analyse. 

3. Naïviteit
    Het vergt een bepaald soort naïviteit om in onwaarschijnlijke samenzweringen te geloven, zoals het een bepaald soort naïviteit vergt om al te gemakkelijk complotten en boos opzet uit te sluiten. Ik lijd aan de tweede soort naïviteit. Mijn eerste reflex is om niet te geloven in zoiets als het Watergate-complot, of om niet te geloven in zoiets als de stolen election waar Trump zo graag over spreekt.

4. Van alle tijden
      Complottheorieën zijn van alle tijden. Toen er op 18 juli 64 weer eens een grote brand in Rome woedde, beweerden de enen dat die was aangestoken door keizer Nero, en anderen dat die was aangestoken door de sekte van de ‘Chrestiani’. Geen van die twee verklaringen is op zichzelf helemáál uitgesloten: sommige branden wórden aangestoken. 

5. Toeval
     Ik heb in een vorig stukje de interpretatie van Musks armgezwaai als een Hitler-groet een complottheorie genoemd. Dat is onnauwkeurig omdat bij een complot sprake moet zijn van een geheim samenwerkingsverband. Maar er zijn genoeg gelijkenissen. Een basiskenmerk van complotdenkerij is dat men achter een toevallige samenloop van omstandigheden al te gemakkelijk een bewust plan vermoedt. Elon Musk maakt tweemaal een gebaar dat op een Hitler-groet lijkt. ‘Dat kan geen toeval zijn. Dat móet boos opzet zijn van Musk. Toeval? Hahaha, toeval!’

6. Indirecte en vage formulering
     Een andere basiskenmerk van complotdenkerij is de neiging om de premisse, de uiteindelijke hypothese, zo indirect en vaag mogelijk te formuleren. Zo’n uiteindelijke hypothese zou er bijvoorbeeld als volgt uitzien: ‘Elon Musk is iemand die, al lang of sinds kort, Hitler en het nazisme bewondert. Hij heeft het tot nu toe verborgen gehouden. In zijn autobiografie zegt hij er niets over. Maar nu heeft hij zich door zijn enthousiasme laten meeslepen en voor een groot publiek tot twee maal toe een Hitlergroet uitgebracht, waardoor het masker eindelijk gevallen is.’ 
     Dat is van een onberispelijke logica. Alleen heb ik die redenering nergens onder die vorm aangetroffen. Men durft zoiets niet heel duidelijk te zeggen. Ik vermoed dat men zoiets ook niet duidelijk durft te denken.
     In elk geval: mijn eigen hypothese is dat Musks gebaar moet worden verklaard als onhandige lichaamstaal. Ik heb daar les over gegeven in het vierde middelbaar. Ik ken die doctor G. van Youtube niet, maar wat hij vertelt over Musks gedrag en bewegingen lijkt mij zeer waarschijnlijk**. Ik zou er nog aan willen toevoegen dat de eindstand van de beweging, met één schouder naar beneden en één naar boven, meer gelijkt op de eindstand van een gooi-beweging dan op die van een Hitlergroet. En dat de motoriek van Musk bij andere gelegenheden even extravagant was.

7. Tactisch agnosticisme
     Een variant van die indirectheid is het tactische agnosticisme, met veel onbeantwoorde vragen die dan op miraculeuze wijze eindigt in een onwrikbare zekerheid***. ‘Ik weet niet wélke van de twintig alternatieve verklaringen juist is, maar ik weet zéker dat de officiële verklaring niet juist is.’ Of: ‘Ik weet niet waarom Musk die Hitler-groet heeft uitgebracht. Is het omdat hij daadwerkelijk nazi-sympathieën had? Zijn die nazi-sympathieën recent, of heeft hij ze al langer? Is hij zoals dat andere genie, schaker Bobby Fisher, helemaal gek geworden? Is het een gebaar dat hij heeft geleerd op meetings in zijn Zuid-Afrikaanse jeugd? Is het omdat hij een grap wou uithalen? Is het omdat hij het publiek wou choqueren? Is het omdat het hem in zijn arrogantie koud laat wat men van hem denkt? Is het om het extreem-rechtse AfD te behagen? Het enige wat ik zeker weet is dat hij een Hitler-groet heeft uitgebracht. Dat is een feit. Ik heb het zelf gezien.’ 

8. Feit en interpretatie
     Maar men heeft natuurlijk géén Hitler-groet gezien. Men heeft armgezwaai gezien, zoals men armgezwaai ziet in die beroemde film van Leni Riefenstahl. Dat armgezwaai in Nürenberg interpreteert men als een uiting van sympathie voor Hitler en voor het nazisme. En ja, het ging daar in Nürenberg om mensen die deelnamen aan festiviteiten ter gelegenheid van een nazi-congres. Dan is de interpretatie van nazi-sympathie en Hitler-bewondering héél geloofwaardig. Maar de interpretaties in de vorige alinea zijn voor mij allemaal ongeveer even óngeloofwaardig.

9. Partijdigheid
     Het geloof aan complotheoriën in het algemeen is gebonden aan persoonlijkheidskenmerken. Maar aan wélke complottheorieën men gelooft, is mee bepaald door de eigen ideologie en partijdigheid. Een fascist gelooft gemakkelijk in communistische of Joodse complotten, een communist gelooft gemakkelijk in complotten van fascisten en kapitalisten.

10. Rationele reacties
     De schok waar ik nog niet helemaal van ben hersteld ben, betreft het gemak waarmee verstandige en oprechte mensen meestapten in het recente Hitler-groet verhaal. ‘Er moeten toch tegenstanders van Musk bestaan,’ dacht ik, ‘24 karaats antifascisten, die de onwaarschijnlijkheid van dat verhaal inzien. Mensen die vinden dat ze zo al genoeg argumenten tegen Musk hebben.’ 
     Eigenaardig genoeg heb ik zulke rationele reacties vooral gezien vanuit de PVDA-hoek. Die mensen willen zich niet bezighouden met ‘complotten en interpretatie van gebaren’ maar met de fundamentele de kritiek op Musk en de tech-miljardairs. Dat is een lovenswaardige houding. Het is jammer dat ze niet meteen schrijven: ‘De interpretatie van de Hitler-groet is absurd, maar …’ 
     Anderzijds begrijp ik dat ze hun minder rationele sympathisanten niet voor het hoofd willen stoten door zo’n onnodig duidelijke verklaring**. 

11. If it looks like a duck ...
      Een argument dat je in de Musk-discussie tegenkomt is dat van If it looks like a duck, swims like a duck, and quacks like a duck, then it probably is a duck. Het is een argument waarmee je de discussie afsluit, ideaal om een tegenstander te vloeren in een televisiedebat. Ik hoop dat ikzelf dat argument nooit in een polemiek zal bovenhalen. Ik heb mijn eigen stukjes snel gescand op het woord ‘duck’ en ‘eend’ en heb tot mijn opluchting vastgesteld dat ik dat tot nu toe niet gedaan heb. 

* Dat het marxisme zelf een soort rationele samenzweringstheorie is, heb ik ooit betoogd in mijn polemiek tegen Naomi Klein. Ik schreef toen: ‘De opvatting van Klein dat bijna alle kwalen in de wereld kunnen worden toegeschreven aan de winstzucht van de kapitalisten, is voor mij evenmin geloofwaardig, maar het is – toegegeven – een ongeloofwaardigheid van een hoger niveau.’

** Voor een analyse van lichaamstaal: zie hier. Dank aan FB-vriending Jenny Maximus voor de link. Voor alle duidelijkheid, ik gebruik dat filmpje hier niet als ‘wetenschappelijk argument’ maar als verklaring die aansluit bij het gezond verstand.

*** Een minder kwalijke variant van dat agnosticisme is deze: ik zeg niet dat het zo is, maar het blijft toch verdacht..