Nieuwe bedenkingen bij Oekraïne

Enkele dagen geleden schreef ik ‘Afscheid van de geopolitiek’. Ik zou daar ondertussen beter een vraagzin van maken. ‘Voor wanneer het afscheid van de geopolitiek?’  

1. ‘Overmorgen’ als stropop-drogreden
    De anti-defensie mensen hebben één goed argument. PVDA-leider Jos D’Haese verwoordt het scherp. Het is allemaal ‘bangmakerij’, zegt hij. ‘Is er echt iemand die denkt dat Poetin overmorgen op de markt van Brussel zal staan.’ Hij verwoordt daarmee wat de meeste West-Europeanen – ikzelf ook – geloven. We zijn niet écht bang van de Russen, en we laten ons ook niet bang maken. We geloven niet dat Rusland ‘overmorgen’ Europa aanvalt en bezet. We gaan niet, zoals in Coronatijden, snel extra toiletpapier hamsteren.
      Het is in de eerste plaats door onze emoties en onze verbeelding dat een mogelijke oorlog buiten het vertrouwde gezichtsveld valt. Wij Europeanen kunnen ons niet voorstellen dat er na 80 jaar vrede weer oorlog zou komen in ónze streken. Oorlog is iets voor op televisie. Ook kunnen wij ons niet meer voorstellen dat enig land nog denkt aan zoiets waanzinnigs als gebiedsuitbreiding. Onze eigen landen denken al lang niet meer zo.
      Dat zijn twee slechte redenen om er gerust in te zijn. Maar er is een derde –  rationele –  reden die D’Haese ook aanhaalt: we weten dat Rusland veel moeite heeft gehad om in drie jaar tijd 20 procent van Oekraïne te veroveren. Zo’n land kan op dit moment geen oorlog aan tegen Europa. Waarom dan die 800 miljard extra aan Europese defensie spenderen?
     Maar het is een stropop-argument. Ongeveer niemand – Ursula Von der Leyen noch Marc Rutten, Macron noch Starmer, Francken noch Meloni –  beweren dat Poetin ons overmorgen zal aanvallen. Niemand van hen is met zijn of haar verrekijker de horizon aan het afspeuren om te zien of de Russen er al aankomen, zoals op die tekening van ZAK.
      Als ónze veiligheid, die van België, Nederland, Frankrijk enzovoort wordt bedreigd, dan is dat hoogstens op middellange termijn. De communicatie van de EU- en de Navo-leiders daarover – vooral die van Marc Rutten met zijn ‘oorlogsmentaliteit’ – is dubbelzinnig. Spreken over onmiddellijk gevaar zou een leugen zijn. Spreken over de middellange termijn zou de urgentie om nú inspanningen te doen ondermijnen. De truc die dan wordt bovengehaald is om in vage termen te spreken. Marc Van Ranst deed dat ook tijdens de corona-crisis: zo vaag mogelijk communiceren. De keren dat hij het niet deed, zoals over mondkapjes, moest hij zijn woorden inslikken.

2. Oekraïne, Corona en de ‘echte waarheid’
     Eigenaardig hoeveel mensen een vergelijking maken tussen de Oekraïne-crisis en de corona-crisis: Joël De Ceulaer, Mattias De Smet, Gwendolyn Rutten. En nu ook Clerick.
      Er zijn ook wel gelijkenissen. Tijdens de corona-crisis waren de berichtgeving en opiniëring koren op de molen van het beleid, er heerste simplisme en eenzijdigheid, ongemakkelijke feiten en cijfers kregen weinig aandacht, dissidente stemmen werden geweerd uit het debat. Met de Oekraïne-oorlog zagen we, in mindere mate hetzelfde gebeuren. Wie herinnert zich nog de optimistische berichten over het Lente-offensief?
      Het is alleen jammer dat ook een ander scenario zich herhaalt. Op de sociale media zijn er weer velen die geloven dat je de mainstream berichtgeving en opiniëring slechts moest omdraaien om de echte waarheid te kennen. 

3. De buitenlandse agenda van de Trump-administratie
     De historicus Nial Fergusson vermoedt dat er in de Trump-administratie drie strekkingen zijn. Ze gaan alle drie uit van dezelfde vaststelling, namelijk dat er een gemeenschappelijke vijand is: de as China--Rusland--Iran--Noord-Korea.
     De eerste strekking is die van de atlantisten. Die willen die as van autoritaire staten bestrijden door een alliantie van bevriende naties, o.a. in Europa. De tweede strekking is die van de opportunisten. Die willen de vijand verzwakken door bijvoorbeeld Rusland ‘los te weken’ uit de as. En de derde strekking is die van de pacifisten. Die hopen de vijandigheid van de as te milderen door toegevingen.*
     Als dat zo is, denk ik dat Trump instinctief tot de pacifisten behoort. Maar zijn politiek kan ook omgekeerd werken. Als zijn shock and awe-tactiek werkt, en Europa gaat van de weeromstuit een eigen geloofwaardige defensie uitbouwen, dan wordt het transatlisme weer een strategisch interessante keuze, met twéé sterke blokken.

4. Leon de Winter
     Auteur en columnist Leon De Winter interpreteert de Trumpiaanse politiek volgens het hierboven vermelde opportunistische schema. In een recente column** ziet hij in Trumps houding tegenover Oekraïne een poging om Rusland tot een bondgenootschap te bewegen en Iran te verzwakken. Dat is een realistische interpretatie, zonder waardeoordeel. Ze kan best juist zijn. De Winter neemt als Europeaan het Amerikaans perspectief over. Good for him. Even goede vrienden.
      Maar waarom begint De Winter ook nog eens  de aanvalsoorlog van Poetin te rechtvaardigen? ‘Poetin voelde zich gedwongen meedogenloos in te grijpen.’ Hoezo ‘gedwongen’? Poetin moest ‘zijn eigen ondergang, en die van Rusland, voorkomen.’ Hoezo, de ‘ondergang van Rusland voorkomen’? Op welke manier waren Oekraïne, de Navo en de EU in 2022 bezig met de ondergang van Rusland te bewerkstelligen? 

5. Trump als smeerlap
     Trump was bijzonder cynisch over de verhevigde Russische aanvallen op Oekraïne. Een journalist vroeg hem of die niet gevolg waren van zijn beslissing om de steun aan Oekraïne op te schorten. Trump antwoordde:  

“I actually think he’s doing what anybody else would do. I think he’s, I think he wants to get it stopped and settled, and I think he’s hitting them harder than he’s been hitting them. And I think probably anybody in that position would be doing that right now.”     

     Eén verklaring van zo’n uitspraak is dat Trump een grote smeerlap is. Een andere verklaring, die de eerste niet uitsluit, is dat hij wil laten zién dat hij een grote smeerlap is. Dat hij Poetin als smeerlap evenaart. In een heel optimistische bui hoop ik nog altijd dat Trump met een mad dog-strategie niet alleen Europa en Oekraïne wil intimideren, maar ook Poetin.

6. Defensie en klimaat
     Er zijn nogal wat gelijkenissen tussen het dossier van defensie-investeringen en en dat van klimaatinvesteringen. In beide gevallen wordt geïnvesteerd om een ramp te voorkomen die zich op een wat langere termijn kan voordoen. In beide gevallen heb je een onmiddellijk welvaartsverlies. Dat welvaartsverlies door defensie-uitgaven is makkelijk te berekenen in procent van het BBP – het welvaartsverlies door een ecologisch gemotiveerde energietransitie is moeilijker berekenbaar, maar waarschijnlijk veel hoger.
     Er zijn nóg gelijkenissen. In beide gevallen zijn beleidskeuzes afhankelijk van speculatie over wat de toekomst brengen zal. In beide gevallen zijn de basismechanismen duidelijk – bijv. CO2 zorgt voor klimaatontregeling, sterke defensie zorgt voor afschrikking – maar tegelijk zijn de proporties onduidelijk. En in beide gevallen zijn er alarmisten en sceptici. Bij het soort radicaal-rechts dat op de sociale media actief is, zijn er veel die in allebei de kwesties een sceptisch of zelfs negationistisch standpunt innemen.
     Zelf ben ik van het centrum voor wat het klimaat betreft en van het alarmisme voor wat defensie betreft. Dat eerste komt voor uit mijn veronderstelling dat de klimaatramp zich per definitie geleidelijk voltrekt***. Ons appartement in Oostende zal niet op één dag plots in zee verdwijnen. Er is dus nog tijd om geleidelijk aan te zoeken naar optimale oplossingen en evenwichten. Maar een oorlog barst los als een abrupte schokgolf, ook al is die jaren in de maak. Zelfs als we er vanuit gaan dat West-Europa de eerste tien of vijftien jaar geen militaire aanval moet verwachten, moeten we er rekening mee houden dat het opbouwen van een geloofwaardige defensie – met voldoende afschrikking – ook tien tot vijftien jaar duurt.
     Het zijn, ik geef het toe, nogal eenvoudige a priori redeneringen. Maar veel verder kom je niet als leek, zo zonder gespecialiseerde kennis van klimatologie of geostrategie. En mét klimatologie en geostrategie kun je de redeneringen geloof ik niet waterdicht bevestigen of ontkennen. 

7. Bieke Purnelle
     Door Oekraïne moet ik het nu soms eens zijn met mensen die mij anders helemaal niet liggen. Zo iemand is Bieke Purnelle. In haar column in De Standaard (7/3) noemt ze Zelensky ‘een frontsoldaat van het complexe democratische Westen.’ Het is wat hoogdravend geformuleerd, maar ik deel de mening. 
     Alleen is het weer zo’n betoog dat geschreven is voor wie al overtuigd is. Een defensie-expert had in Het Laatste Nieuws verklaard dat Zelensky ‘toch een beetje inhalig overkwam.’ Daarover maakt Purnelle zich boos. Hoe durft die specialist zoiets zeggen? Maar die specialist had helemáál niet gezegd dat Zelensky inhalig wás – alleen dat hij een beetje zo óverkomt. Dat is gewoon waar. Je moet maar eens luisteren naar wat mensen zeggen in de kappersstoel of aan aan toog. Purnelle zou voor dié mensen moeten schrijven.
     Waar ik het haar helemaal niet kan volgen is haar pleidooi voor een minder neutrale, en meer geëngageerde journalistiek. De ontmoeting tussen Trump en Zelensky werd in sommige kranten omschreven als ‘ruzie’. Dat mag niet van Purnelle. ‘Ruzie is het woord dat je gebruikt om vooral geen standpunt in te nemen.’
     Maar moeten journalisten dan altijd standpunten innemen? Purnelle schrijft dat journalisten, te midden van de leugens en geschreeuw, niet alleen ‘extra zorgvuldigheid en een ruimer perspectief’ moeten bieden, maar vooral ‘meer ernstig engagement’. Ik vind de eerste twee al heel wat.

8. Poetin ‘existentieel bedreigd’
     Pacifisten hebben vaak de neiging om het eigen kamp verwerpelijke, en het andere kamp eerbare bedoelingen toe te schrijven. Soms doen ze dat redelijk genuanceerd. Op Antiwar.com bijvoorbeeld nemen ze een tekst over van John Mearsheimer:

The well-entrenched conventional wisdom in the West is that President Putin invaded Ukraine to conquer that country and make it part of a Greater Russia. Then, he would move on and conquer other countries in eastern Europe. The counter-argument, which enjoys little support in the West, is that Putin was mainly motivated to invade by the threat of Ukraine joining NATO and becoming a Western bulwark on Russia’s border. For him and other Russian elites, Ukraine in NATO was an existential threat.

     De conventional wisdom zegt dat Poetin één voor één de landen van Oost-Europa wil veroveren. Het counter-argument zegt dat Rusland zich existentieel bedreigd voelde door mogelijke Navo-aanwezigheid in Oekraïne. Mearsheimer verdedigt het ‘counter-argument’ met een interpretatie van de onderhandelingen van april 2022.
     Ik wil er hier alleen op wijzen dat de conventional wisdom en het counter-argument elkaar niet hoeven tegen te spreken. Het is best mogelijk dat Poetin zich existentieel bedreigd voelde door mogelijke Navo-aanwezigheid in Oekraïne. En wie zegt dat hij zich niet existentieel bedreigd voelt door Navo-aanwezigheid in de Baltische staten en in Polen, en in al die andere landen van Oost- en West-Europa.
      Ik heb uit Mearsheimers boeken begrepen dat landen zich altijd existentieel bedreigd voelen. Ze zijn altijd bang dat zij in hun voortbestaan worden bedreigd. Maar, onder ons, als er één politieke macht was waar Poetin zich niet bedreigd door hoefde te voelen, dan was dat het ‘decadente’ Europa waar Amerika zich al decennia aan het uit terugtrekken is. De laatste Amerikaanse interventie in Europa was die in Kosovo en die was meer een gevolg van humanitaire arrogantie dan van geopolitieke overwegingen.  

9. Tegenstrijdig?
    Pro-defensie-mensen krijgen het verwijt dat ze tegenstrijdige beweringen doen. Ze willen Zelensky blijven steunen, omdat Rusland ‘economisch op instorten staat’, maar tegelijk willen ze een sterke defensie omdat Rusland ‘ons militair zou bedreigen’.
      De waarheid is dat de Russische economie heel zwak is in BBP-termen, en nog zwakker in de creatie van echte welvaart, maar dat ze anderzijds op een robuuste basis van grondstoffenverkoop berust. Mearsheimer heeft overigens uitgebreid geargumenteerd dat in een militair conflict niet zozeer het BBP-cijfer van belang is, maar het vermogen om een groot deel van het economisch potentieel aan militaire productie te wijden.

 

* Het interview met Nial Fergusson staat hier.

** De column van Leon de Winter staat hier.

*** Ik hecht niet veel geloof aan de klimaatscenario’s met een plots catastrofe, zoals in de film The Day After Tomorrow en in de conferenties van Nic Balthazar. Over het klimaatalarmisme van die laatste schreef ik enkele jaren geleden een stukje. Zie hier.