Elon Musk, Hitler en de leesvaardigheid

      Gisteren parkeerden wij onze nieuwe elektrische auto naast een mooie Tesla. De eigenaar had op de bumper een smaakvolle sticker geplakt: Elon Musk sucks. Ik bleef er even naar staren, in gedachten verzonken. Toen ik daarna mijn vrouw ingehaald had, vroeg ze waar ik gebleven was. Ik vertelde van de sticker. ‘Ik heb mijn autosleutel genomen en ernaast gekrast: ‘I agree,’ zei ik.
       ’t Was een grapje natuurlijk. De waarheid is dat ik geen uitgesproken mening over Musk heb en ook niet van plan ben om er heel snel een te verwerven. Dan zou ik om te beginnen die autobiografie van hem moeten lezen, en er zijn echt wel andere boeken die nu hoger op mijn leeslijstje staan. Ik moet nog aan deel 3 van Kulturgeschichte der Neuzeit beginnen.
      Ondertussen lees ik veel kritiek op Musk die ik niet zomaar wegwuif. Goed, dat Musk heel rijk is, maakt op mij niet veel indruk, want die rijkdom betekent in wezen niets meer dan aandelen, en dus beslissingsmacht, in zijn bedrijven*. Ik zie niet in wat daar verkeerd aan is: iemand moet die beslissingen nemen. Maar dat Musk ervoor gekozen heeft om Trump te steunen, ook in diens Oekraïne-politiek, daar wil ik niet licht over gaan.
     Ook lees ik af en toe kritische berichten over het DOGE-project waarmee Musk, in opdracht van Trump, de schaar zet – of liever de kettingzaag – in ambtenarij en subsidiestromen. Dat doel bekijk ik, als libertariër, met een positief vooroordeel. Maar dat neemt niet weg dat ik de kritiek op de manier waarop een en ander gebeurt, ernstig wil nemen. Musk zou de privacy van burgers schenden. Hij zou wetten overtreden en misschien zelfs de Grondwet. Hij zou door het schrappen van USAID de dood veroorzaken van duizenden mensen in door hongersnood getroffen gebieden. Hij zou door het schrappen van subsidies wetenschappelijk onderzoek onherstelbare schade toebrengen. Hij zou een ‘omgekeerde herverdeling’ teweegbrengen door geld voor ‘social security’ vrij te maken voor ‘tax cuts for the rich’. Hij zou de staat ontwrichten door bekwame ambtenaars te ontslaan. Hij zou polariseren door een revolutionaire aanpak te verkiezen boven geleidelijke hervormingen. Dat kan allemaal best waar zijn.
     Ik begrijp ook dat er mensen zijn die Musk graag een ‘fascist’ willen noemen. Dat fascisme-net wordt ondertussen zo wijd uitgegooid dat één van de betekenissen best op Musk toepasbaar kan zijn: autoritaire beslissingen, persoonlijke grillen, gebrek aan empathie, concentratie van macht, schaamteloze samenwerking tussen grootkapitaal en politiek**, uitholling van het democratisch proces, herziening van de machtsverdeling tussen rechters en politici. Zoals gezegd, ik wil mij er nu niet in verdiepen, maar het kan best waar zijn. Ik kan daar, afgezien van de woordkeuze, weinig over zeggen zonder eerst de feiten goed te kennen.
     Waar ik wel graag aan meedoe, is aan speculatie en interpretatie. Zo zijn er mensen die uit een rare, twee keer herhaalde in het publiek uitgebrachte groet van Musk, besloten hebben dat Musk sympathie voor Hitler heeft. Ik vond dat een ongeloofwaardige interpretatie. Had hij dat gebaar nu gemaakt in een besloten bijeenkomst, waar hij gefilmd werd door een undercover journalist, dan zou ik misschien anders hebben gedacht.*
     En nu is er weer zoiets aan de hand. Musk deelde vorige week het volgende tekstje op x.com: ‘Stalin, Mao, and Hitler didn’t murder millions of people. Their public sector workers did.’ Het Laatste Nieuws van 15/4 maakte daarover het volgende bericht: 

“Hitler heeft geen miljoenen vermoord”. Elon Musk deelt en verwijdert post die dictators vrijpleit van genocide. Elon Musk deelde vrijdag een bericht van een X-gebruiker over drie dictators uit de 20ste eeuw dat beweerde dat Jozef Stalin, Adolf Hitler en Mao Zedong niet verantwoordelijk waren voor de moord op miljoenen mensen, maar dat werknemers in de publieke sector dat waren. Na een storm van kritiek verwijderde hij zijn post.“Stalin, Hitler en Mao hebben geen miljoenen mensen vermoord. Dat deden hun werknemers in de publieke sector”, luidde de post die Musk vrijdag deelde op X. (Mijn cursivering)

     Ik vind dat het HLN-stukje de strekking van het oorspronkelijke X-bericht niet juist weergeeft. Zelf kan ik in dat bericht onmogelijk lezen dat Stalin, Hitler en Mao niet verantwoordelijk waren voor de massamoord; ik lees er alleen in dat die massamoorden werden uitgevoerd door medeplichtige bureaucraten. Het niet erg fijngevoelig van Musk om die boodschap nú te delen, op een ogenblik dat hij een conflict uitvecht met de bureaucraten van Washington***. Alsof álle ambtenaren op élk moment in de geschiedenis en op élke plaats in de wereld potentiële medeplichtigen aan genocide zijn. Maar je kunt dat zien als een humeurige reactie op een links-liberale traditie die de civil service ophemelt als een nobele roeping.
     In elk geval: de interpretatie van HLN is onzinnig. Had ik nog les gegeven, dan had ik het voorbeeld als examenvraag kunnen gebruiken. ‘Geef een geloofwaardige interpretatie van de boodschap die Musk heeft gedeeld.’ In plaats van aan de leerlingen die ik niet meer heb, heb ik de vraag nu voorgelegd aan ChatGPT. Dit is het antwoord.

De geciteerde boodschap suggereert dat hoewel figuren als Stalin, Mao en Hitler de leiders waren die verantwoordelijk waren voor het beleid dat leidde tot massamoorden, de feitelijke executies, gevangennemingen en onderdrukkende acties werden uitgevoerd door bureaucraten, soldaten, politie en andere werknemers in de publieke sector. Het onderliggende argument lijkt te zijn dat autoritaire regimes vertrouwen op de naleving en acties van gewone overheidsmedewerkers om hun beleid af te dwingen, wat impliceert dat systemische wreedheden niet alleen het werk zijn van één individu, maar een bredere institutionele inspanning. Dit perspectief sluit aan bij historische discussies over bureaucratische medeplichtigheid aan door de staat geleid geweld, zoals Hannah Arendt’s concept van de banaliteit van het kwaad, dat suggereert dat veel wreedheden niet plaatsvinden vanwege monsterlijke individuen, maar omdat gewone mensen bevelen opvolgen binnen een bureaucratisch systeem.

      Dit antwoord, was het van een leerling geweest, had van mij tien op tien gekregen – vooral ook omdat de leerling het verband had gelegd met Hannah Arendt over wie ze in de Godsdienstles hadden geleerd. In de pedagogie heet zoiets een ‘transfer’ van kennis. Ik heb al eerder gemerkt dat ChatGPT precies die stijl en tekstopbouw hanteert voor examenantwoorden die ik aan mijn leerlingen probeerde aan te leren: ‘herneem enkele termen uit de vraag; formuleer voorzichtig maar niet té voorzichtig; begin met de essentie, daarna mag je nog uitweiden over verbanden die je kennis van de leerstof bewijzen.’
     Ik had nog andere vragen kunnen stellen. ‘Tot welk tekstgenre behoort het artikel van HLN?’ Antwoord: ‘Het artikel van HLN behoort tot het sensatiegenre. Door de naam Hitler in de titel naar voor te schuiven, zonder Stalin en Mao, suggereert men het sensationele nieuws dat Musk in het bijzonder een aanhanger van Hitler is. Het artikel gebruikt daarbij ook gekleurde woorden zoals ‘vrijpleiten’ en stelt interpretaties (‘niet verantwoordelijk’) voor als feiten.’
      Een wat moeilijker vraag. ‘De boodschap die Musk geplaatst heeft behoort tot het aforisme-genre. Volgens Wikipedia is een aforisme een korte, bondige uitspraak die vaak paradoxaal is. Wat betekent “paradoxaal” in deze context?’ Antwoord: ‘Paradoxaal betekent hier een uitspraak die in eerste instantie absurd lijkt, maar die, als ze nauwkeurig en welwillend geïnterpreteerd wordt, een kern van waarheid bevat.’
     Een nog moeilijker vraag: ‘Toon aan dat de boodschap een Musk een dubbelzinnigheid bevat. Gebruik de term ‘causatief’ die we in de klas besproken hebben.’ Antwoord: ‘De boodschap stelt dat Hitler, Stalin en Mao geen miljoen mensen hebben vermoord. Het werkwoord ‘vermoorden’ heeft twee betekenissen.  Vermoorden kan betekenen dat je iemand eigenhandig doodt, óf dat je iemand anders de opdracht heeft om iemand te doden. Die tweede betekenis is causatief, en betekent laten vermoorden. In de context van regeringsleiders wordt vermoorden bijna altijd causatief gebruikt. De meest voor de hand liggende interpretatie van de eerste zin is dan ook dat Stalin, Mao en Hitler geen of weinig mensen hebben laten vermoorden. Pas door de tweede zin wordt duidelijk dat het woord vermoorden niet-causatief gebruikt werd. De betekenis is dan: de dictators hebben het niet eigenhandig gedaan.’ Ook dat antwoord had van mij een tien op tien gekregen.
     Maar nu iets anders. Veronderstel dat ik de Musk-boodschap op een leesvaardigheidstoets had voorgelegd en gevraagd om  zelf de tekst te interpreteren. Zou ik ze dan een nul gegeven hebben als ze de HLN-interpetatie gaven? Eigenlijk niet. De tekst sluit een interpretatie niet uit dat Stalin, Mao en Hitler niets met de massamoorden te maken hadden, maar dat die geheel en al op eigen initiatief van hun ambtenaren gebeurden.
      Zo’n interpretatie heeft niets te maken met ‘leesvaardigheid’ in de strikte zin van het woord.  ‘Leesvaardigheid’ is heel moeilijk om in een schoolse context te toetsen. Voor je het weet, toets je niet  leesvaardigheid, maar intelligentie, oordeelsvermogen, ‘kennis van de wereld’, politieke voorkeur, modegevoeligheid of aanleg tot hysterie. Ik zette daarom als leraar nooit veel punten op zulke toetsen.

 

* Over de rijkdom van Musk, zie mijn stukje hier.

** Over de samenwerking tussen grootkapitaal en poltiek, zie een opmerking in mijn stukje hier.
*** Musks fanatieke en ‘revolutionaire’ afkeer voor het ambtenarenapparaat doet een heel klein beetje denken aan Mao’s Culturele revolutie. Waar Mao echter de bureaucratie scheen te willen vervangen door politieke massa-vergaderingen, lijkt Musk de bureaucratie te willen vervangen door meer ruimte voor de markt en meer macht voor de tech-miljardairs. 

**** Over de Hitlergroet van Musk, zie mijn stukjes hier en hier.