Filmgeschiedenis in woke perspectief

    Ik vermeldde laatst enkele lijstjes met oudere films die van de opstellers het label kregen: ‘very much worth watching today’*. Nu kwam ik een ander lijstje tegen: ‘10 classic movies that are absolutely unwatchable today.**’ Dat is het soort sensationele titel – niet unwatchable maar absolutely unwatchable – waar ik geen weerstand aan kan bieden. Ik móet daarop klikken, en dit is de lijst. 

1. Birth of a Nation (1915) 
2. Planet of the Apes (1968) 
3. Cleopatra (1963) 
4. Metropolis (1927)
5. Gone with the Wind (1939)
6. Around the World in 80 days (1956)***
7. Game of Death (1978)
8. Lolita (1962)
9. The Dam Busters (1955) 
10. Superman and the Mole Men (1951)

     De twee laatste films ken ik niet, maar bij de overige zijn er minstens drie die ik verschillende keren gezien heb en die ik morgen opnieuw zou willen zien als ik meer tijd had: Birth of a Nation, Gone with the Wind en Lolita. Dat Metropolis in de loop der jaren unwatchable is geworden vind ik ook, maar Cleopatra en Planet of the Apes waren bij hun verschijnen ook al niet veel soeps.
     De auteur van het lijstje, Philip Etemisi, is een simpele duif die gelooft dat de geschiedenis pas echt van start is gegaan in zijn geboortejaar. Hij neemt afstand van de cinefielen die hij er maar niet van kan overtuigen dat ‘moderne films beter zijn dan de klassieke.’ Hij haalt voor die verbetering als redenen aan de verbeterde special effects, de rijkere verteltechniek en de genuanceerder tooncombinaties. Helemaal ongelijk heeft hij niet. Het zijn aanvaardbare redenen om bijvoorbeeld Zack Snyders Man of Steel (2016) te verkiezen boven de oude Superman-films. Aan de andere kant geloof ik dat Wonderwoman (2017) in oubolligheid niet moet onderdoen voor vergelijkbare films uit van 50 jaar geleden.
     Maar al in de inleiding geeft de Etemisi ook toe dat het niet de esthetische onvolkomenheden zijn die oude films unwatchable maken. Het zijn de oude morele maatstaven die niet voldoen aan het hedendaagse verhevener moreel bewustzijn. 

Part of the reason they can’t make movies like they used to is that the sensitivity standards have improved greatly. You are no longer unlikely to see any form of casual racism and sexism in a movie. Unfortunately, such tonal and storytelling stains …are all over some revered movies.

      Kijk, als je zo begint moet je de Riefenstahls Triumf des Willens (1935) bovenaan je lijstje plaatsen, terwijl die film juist verrassend watchable gebleven is en en passant helpt om te begrijpen waarom Hitler indertijd zoveel mensen kon begeesteren****. 
    Dat het kijkplezier van een gevoelige kijker als Etemisi vergald wordt door de racistische propaganda in Birth of a Nation kan ik begrijpen*****. Een van de personages, de halfbloed politicus Silas Lynch, wordt voorgesteld zoals een Jood wordt voorgesteld in een nazifilm. En ik begrijp ook dat Etemisi afhaakt als in Dam Busters een hond voorkomt die de naam n*gger draagt. Ik moet ook mijn best doen om niet af te haken als ik in een tekst lees over ‘witte mensen’.
     Het heeft zin zin om het te ontkennen: wij zijn allemaal de gevangenen van de tijdgeest. We ontsnappen niet aan de ‘gevoeligheden’ die ermee samenhangen. Maar de ene doet meer zijn best dan de andere om ervan los te komen. En de victoriaanse periode heeft getoond hoe makkelijk fijngevoeligheid overgaat in bekrompenheid.
      Goed, Etemisi neemt aanstoot Gone with the Wind omdat de slavernij – totslaafgemaakternij? – ‘romantisch wordt voorgesteld.’ Dat komt ervan als het verhaal vraagt dat je zwart huispersoneel te zien krijgt en geen slaven in de ijzermijnen. Maar raad nu eens wat Etemisi nog verder dwarszit in de film. Dat Scarlett verliefd is op Ashley … die haar neef is. Wat nu? Etemisi is er niet gerust in. Neef en nicht vrijt licht, zei men vroeger. Geeft de film hier geen slecht voorbeeld? That doesn’t sit right, schrijft Etemisi.
     En Lolita kan al helemaal niet. Die film gaat over pedofilie. Sommige zonden zijn zó verkeerd dat je ze niet alleen niet mag begaan, maar dat je ze ook niet niet mag vermelden, althans niet buiten de biechtstoel of in een requisitoir. Daarmee zijn we terug in het preutse 1955 toen het boek Lolita in Frankrijk gedurende 2 jaar verboden was.
     Je vraagt je af hoe Etemisi zelf die unwatchable movies heeft kunnen uitkijken. Mijn gok is dat hij aan een community college een cursus over filmgeschiedenis gevolgd heeft. Een cinefiele professor heeft die films in het klaslokaal laten zien, en daarna volgde een klasgesprek over de hoe slecht het vroeger allemaal was, en hoe verlicht we vandaag allemaal zijn als we die slechte dingen van vroeger aanklagen.

* Zie mijn stukje hier.

** Zie het artikel van Etemisi hier. 
*** Etemisi’s kritiek op Around the World in 80 days is vertederend in zijn naïviteit: ‘Seeing so many countries might have been exciting in the 1950s since most people didn’t get to travel around the world often, but in the 2020s, it is dull, especially because these countries have changed a lot since then.’ Hoe kun je je nu interesseren voor iets dat ondertussen veranderd is?

**** Oppercriticus Roger Ebert noemde Triumf des Willens ‘a great film that argues for evil’. Dat zo’n dubbel oordeel mogelijk is, schijnt Etemisi te ontgaan. Over de cineaste achter Triumf is nu een prachtige documentaire in de zalen: Riefenstahl. De interviews zijn een dramatische illustratie van het begrip cognitieve dissonantie. Riefenstahl kan onmogelijk de wreedheden van de nazi’s, die ze erkent, in overeenstemming brengen met hoe zij het regime heeft beleefd. Ze kan die realiteiten niet tegelijk in haar hoofd houden. Wordt ze daartoe gedwongen, dan ontsteekt ze in woede. Overigens zijn de idealen die in Triumf getoond worden niet de mijne: lichaamscultus, gemeenschapsgevoel, verafgoding van de Leider. 

***** Dat Birth of a Nation nogal wat propaganda bevat is zeker ook esthetisch een nadeel. Maar ik vind de film veel mooier dan die andere klassieke propagandafilm Pantserkruiser Potemkin. De aanstormende KKK-ruiters maken op mij meer indruk dan de trappenscène met de wiebelende kinderwagen. En dat heeft weinig met de strekking van die propaganda te maken.